Montag, 28 November 2022 13:36

Blog Rumantsch


binsan, chara lectura e char lectur

Da temp in temp scrivan nossas scolaras e scolars da quai chi tils va per staila . In quist blog da november surgnina ün’invista i’l viadi da matura da la sesavla. Da crisas e crisas chi stiran minchatant il fuond suot ils peis oura a la giuventüm, tratt’ün oter insai. Ed ün textin quinta da plurilinguità e multiculti a l’Institut. Realtà vivüda. Legiai e giodai!

Impreschiuns dal viadi da matura – Paris s’éveille! Malsgürezzas, risadas ed ün s-chierp be giatters

Disneyland – carussels ed üna malfattura (Arina Carpanetti)

Plain schlantsch giaina dad ün carussel chi fa caneratschas via sün tschel. Tantüna rivaina aint illa part da “Star wars”. Qua ans spettan bleras nouvas aventüras in ün nouv muond. Sainza grondas aspettativas ans mettaina in lingia. Davo stats in colonna passa quaranta minuts survgnina instrucziuns. « Curius » vaina pensà, « mo bain ». No surgnin ögliers in man, tils mettain sü e giain aint il local cur cha las portas as rivan. Be sopchas esa là. Dubius eir quai. Tuot in üna jada cumainza. Sülla taila da glin vain ün hom chi’ns quinta cha no stopchan ir aint il univers. Mütschir d’ün malfattur. El doza üna tablina cun sü üna fotografia dal malfattur. Nossa “SELINA”. Oha! Tuot la classa tschüffa talmaing il scuffel cha no manchantain l’aventüra cun mal il vainter dal rier.

Che geil! – Sül Star Wars Hyperspace Mountain (Nicole Pinto Ribeiro)

E darcheu star in lingia pel prossem carussel: Il «Star Wars Hyperspace Mountain». Quista jada spettaina trais quarts d’ura. Sbragizi da glieud e fiffa, adüna daplü. Eir scha cun muntognas eschna adüsadas! A la fin : Arina ed eu jain davantaint e Nina e Selina davoaint. Il carussel va fich plan e’s ferma. Ma lura, d’ün mumaint a tschel va’l sveltezzas e tira tuot quai ch’el po. Guardai la fotografia ! Sbragizi be panica e riöz d’ün plaschair tremend. Cur chi’d es a fin clomaina tuottas schligeridas : «Che g-e-e-e-il !».

Musée d’Orsay (Nina Camastral)

Aint il Musée d’Orsay. Schlamprunar per quai d’intuorn, guardond ün mumaint sü per ün purtret, davo sü per ün oter. Impreschiuns da qua e da là, da tuotta sorts. Ma alch ans ha surprais e quai co! Sainza cha no’ns impersögnan, ha il museum serrà üna partiziun davo tschella. Co entrar in tschels secturs ? Ne a dretta ne a schnestra nu’s pudaiva ir. E nossa classa d’eira scumpartida in tuot il stabilimaint. Be da dalöntsch s’vezzaiva ad ün ed a tschel. Sco in ün thriller. Serrats aint!
Üna vaira roba. Che d’eira be capità? Our dal temp ? E mez our d’clocca da tantas ouvras artisticas ? O nu vaivna simplamaing let cur chi serran o perfin invlidà da verer süll’ura ? Ma cun dar da mans e da peis e culs telefonins ans vaina bainbod darcheu chattats...

Da prominents e rondellas (Imre Kruit)

Davo esser stats da viadi in vicinanza dal Museé D'Orsay e spassegiats vers il Louvre, haja fat: "Dong....Dong....Dong". Tuns surreals. Pür lura ans esa gnü adimmaint chi saja la Paris fashion week. Perquai cha tants aspettaturs spettaivan a lur idols prominents davant la magnifica piramida dal Louvre ! Max ed eu però nu vain bler gnü dabsögn da models e chantadurs cuntschaints. Uschea vaina decis da tour a fit ün töffin electric. No vain fat üna bella turina sülla Champs-Élysées a las 17:00, dürant il temp dal grond trafic. Pas mal ! O plüchöntsch la can’e mez. Ma intuorn la gronda rondella da l’Arc de triompe nu’ns vaina listess na ris-chats. Insembel cullas giuvnas ans vaina lura miss in viadi vers la Tour Eiffel.

La Tour Eiffel (Selina Müller)

Ün ventin frais-ch sofla tras ils chavels e sbarüffa nossas frisuras. La savur da panins chods e cafès delizius ans maina tras las vias da quista cità amabla. Baderlond mettaina ün pè davant tschel. Dandettamaing bada ün clockin vi da mia spadla e vez co cha las massellas da mia conscolara glüschan. Seis daint muossader es drizzà vers ün pizin nair chi cucca sur las chasas via. I d’eira vaira savurinas ed üna ter canera. Ma laschain chi tuna. Nus chaminain cun passuns vers quist guaffen lontan. Passain giassinas e giassettas e filain vers il lö chi’ns attira. Amo l’ultima storta e baincomal. Nus tuots stain là sco petrifichats e noss sguards fissan tuot stuts. Davant nus es il grond simbol da la cità d’amur: ün guaffenatsch nair d’atschal, grischaint e fraid. El es serrà aint davo giatters our da listess material. Intuorn nus, tuots chi chaminan cul sguard sül telefonin chi muossa vers quist trabicul nair. Planin chaminain eir nus precis sco tschels vers il prà müravglius. Eu n’ha vis milli fotografias da l’erba verda e dals bös-chs in flur, m’impaissa, m’insömgiond. Ma eu nu vaiva pensà cha d’utuon l’erba sblachiss e las fluors sflurissan eir in la cità da l’amur. Quist prà ch’eu m’imaginaiva in las culurs las plü sgiagliadas, sumaglia ad üna bluotta brüna cun tschotschlas da lana d’besch. Nus eschan tschantats minchün sün alch tschof brünin e contemplain quist s-chierp fabrichà da giatters. Cur cha nus vain vis a chaminar pantiganas d’ün lö a tschel, ans vaina decis da müdar ed ir sül bankin. Nus sezzain ün dasper tschel e la cità da l’amur va planet a durmir. Las glüms fan najantar il fraid d’atschal e meis cour straglüscha.

Crisas e crisas - che fana culla giuventüm? (Ladina Ammann)

Fin uossa es stat quist ultim decenni plain crisas. I ha cumanzà culla pandemia dal virus da Corona ed implü es il müdamaint dal clima ün problem. Daspö passa ün mez on esa guerra tanter l’Ucraina e la Russia. Uossa vaina eir üna crisa d’energia, per part massa pac’aua e predschs chi van insü. Ma che fa tuot quai cun no, la giuventüm?
Temma pel futur
Cun tuot quistas crisas nun esa cler che chi’ns spetta in avegnir. Buns ons ed üna vita da lunga dürada? O piglia tuot bainbod üna fin e va in malura? Id es pussibel cha la guerra gnia amo plü daspera, cha’l müdamaint dal clima renda la vita sül muond adüna plü difficila. Per la psica dals giuvenils nun es quai optimal. Nos fuond suot ils peis es malsgür. I nu’s sa mai scha la situaziun da viver pegiorescha d’ün di sün tschel. Nus giain uossa a scoula, eir scha quai nu'ns maina forsa ninglur. Quai secca, chalcha, nu’ns lasch’in pos.
Grondas respunsabiltats
Per ans garantir ün bun futur adonta da las crisas dad hoz, vain nus a disposiziun da tuotta
sorts masüras. Id es tanter oter important da guardar che chi’s mangia, dad avair chüra da las resursas. Quistas respunsabiltats sun grondas e cun quai es l’avegnir in noss agens mans. Ün ter pais!
As poja insomma giodair la giuventüm?
Per blers es la giuventüm l’età dal giodimaint, da la libertà e dals sömmis. Viver cun paca respunsabiltà ed obligaziuns. Ma no stuvain trar decisiuns e tour masüras per megldrar ün futur chi tuot tenor gnanca nu vain ad esser i’l cas extrem. Exister per nun exister? E co giodair? Be schi’s lascha chi stetta.

Misculanza da culturas e linguas a l’Institut (Alina Andrighetti, Oriana Jäger)

L’Institut Otalpin a Ftan es cuntschaint per sia scoula internaziunala e la classa da sport. Quistas sportas attiran a scolars e scolaras da tuot il muond. Pel mumaint lavuran e stübgian persunas da var 22 naziuns in nossa scoula, dal Taiwan, da la China, da l’Italia, da l’Ungaria, da la Bulgaria e.u.i. E blers han dafatta duos naziunalitats.
Quista diversità da naziunalitats es ün grond inrichimaint. I’ns para bel da far la cugnuschentscha d’üna pruna giuvenils da differents pajais. In quist möd as poja imprender üna schurma sur dad otras culturas ed otras linguas. E pelplü as fuorman amicizchas strettas. I s’ha blers buns discuors inschmanchabels. Plü co be trist esa bain cur ch’inchün finischa la scoula o müda in ün oter internat. I’s prouva lura da mantgnair il contact cullas medias socialas, ma quai nu grataja adüna.
Minchatant pon tuot las linguas e culturas eir dvantar üna tscherta sfida. Tuots nu san propcha bain inglais. Qua o là daja malinclettas. Ma pel solit, schi’s prouva da discuorrer cun mans e peis as chatta darcheu il fil. No sco indigenas vain la furtüna d’esser creschüdas sü in Grischun. Schocs da cultura e neir dal damangiar nu cugnuschaina! A l’Insti cuschinan perfin trats engiadinais. No savain però da scolaras e scolars dad otras parts da la terra chi nun inclegian nos muond ed han fadia cun tschertas spaisas. I vegnan da metropolas in nossa regiun muntagnarda ingio chi pasculeschan las vachas, ston imprender ad ir culs skis. Ma cun ir dal temp rivna da s’adattar.
Adonta da la misculanza da linguas e culturas: Fin finalmaing eschna tuots eguals. I nu dependa dingionder ch’inchün es e co ch’el guard’oura o ch’el saja Engiadinais, Ucranais, Russ, Tudais-ch, Svizzer tudais-ch o Japanais.

 

Hochalpines Institut Ftan AG • Institut Otalpin Ftan SA
Chalchera 154 • CH-7551 Ftan
Tel. +41 81 861 22 11
Diese E-Mail-Adresse ist vor Spambots geschützt! Zur Anzeige muss JavaScript eingeschaltet sein!www.hif.ch
Bürozeiten
Mo. – Fr. 08:00 -12:00 / 13:00 -17:00 Uhr


© 2018 - 2021 Hochalpines Institut Ftan AG