Displaying items by tag: Matura Bilingua

A Jon Zanetti gratulaina cun grond plaschair per sia cumbatta poetica!

Seis texts «Il handy» e «Far e disfar» han fat furora. Na be sias creaziuns da nar, eir las stübgidas ritmicas musicalas da lingua da seis cumpogns e sias cumpognas da la 5avla strasunan intant amo be da per ellas.
Legiai üna per üna. Eu s’impromet chi vala la paina!
Uorschla Natalia

La maschina da cafè

Cristina Bazzell

In ün’ustariina nun existan secrets. Alch capità e tuot ils lavuraints san. Dramas daja adüna. Adüna alch per bajar, alch da rier. La maschina da cafè schaschina. Il club da l’istorgina as raduna intuorn la maschina. L‘ustaria es amo vöda, id es las 9.00. Nus eschan tuots però fingià lönch quia e vain preparà. Uossa esa da spettar a la signuria. Tuots han lur staziuns prontas per la guerra gastronomica. Eir meis buffet es pront. Il cling da vaider implischa il vöd da l’ustaria cur ch’eu poz l’ultim magöl da biera dasper il Zapf. Pamfatè, butiglinas da valser sun giò per terra. La tschuetta tillas schmaladischa: “Quistas schmaladidas butiglinas. Nu vessan pudü far meglder?! Na! Schi’s tocca üna lura croudan tuottas. Dess ir as far arder, quist crom.”

Eu am büt per terra. “Chara! Tü m’est eir üna. Tü douvrast ün cafè, dai vè nan, calma’t.” Schmetter da schmaladir nu faiv’la plü, dafatta cun seis cafè in man d’eir’la narra zocca sü per quels chi han gnü l’idea da prodüer las butiglias da valser uschè.

L’idea per tilla manar ad oters impissamaints: “Hast dudi? Clara e Thomas sun uossa ün pêrin.” Ella ferma seis pleds sco sch’inchün vess trat l’ emergency stop. “Na! Quai nu’t craja cha quels fan il daten? Nu s’ödiaivan? Be tschell’ eivna as giaivna bod vi da la gula.”

Dandettamaing as vezza a quatter cheus a cuccar our d’chadafö. “Quintaivat istorgias sainza nus?! Sezzüda pro las maschinas da cafè!”, sbrajan ils mats ed zack e bum tuot ils lavuraints da l’ustaria sun pro la maschina da cafè, cuschinunzs, abwasch, camarieras. Dafatta nos char sar schef. Uei, che arsaja!. “Dai oura culla pomma! Nus stain esser up to date. Nu’s laschar pender, perder.”

Cuaida da discuorrer, quai esa d’avair schi’s lavura illa gastronomia. Dumondas invi ed innan, vi e nan, tuots chi mettan insembel l’istorgia. Chi, che, perche, ingio, d’ingionder sast? Pès co’l di da lavar linzöls e las lavunzas a bügl. La maschina schaschina, curaschi. L’alcohol fa bajar, sbraja, manaja, paja, arsaja...
Ün cun ün toc, tschel cun l’oter. Fin cha tuots chi han l’intera fabla. “Üna camariera cun ün mecatroniker da la pendiculara, da nu crajer. Quist vegn bain ün’ istorgia da nar.”, disch üna. “Opposits atract, my friend. But she needs a man with money.”, manaja, ai, manaja il cuschinunz. Ai Salam e seis pleds da l’amur e raps, paress bod be sco üna da quellas duonnas chi marida be pels raps. “Discuorrer, yes yes, my friend. Avair üna duonna. No no, my friend, only trouble, only trouble, peace, i need peace.”

“Tü est schon ün salam, Salam! Discuorrast da raps e nun inclegiast l’amur.”, disch la pitschna seniora tanter da nus. “Amur es quai chi vegn! Listess schi s’es rich o ün pover schani, vegliet sco eu o giuven sco la naiv frais-cha. Istess.””

“Guisto, sorella, l’amore è l’amore. E l’amore fa che cazzo che voule.”

Il warenlift as driva: “Oh oh, Madam Chefflein”.

“Baja, sbraja. Laschai a quists povers inamurats. Ai ai pudain metter la “Dating show” aint il nom dal restorant.”

Sün quai nossa veglia seniora, la tschuetta scorta, disch a mai: “Che esa uossa vairamaing cun tai e teis signur?” “Oh, ääää—“. Eu cuc vi pro el, el ria, schmaladi signur, eu sa precis ch’el tils ha scuttà, ma nu varà dit ch’el es l’otra figüra principala, schmaladi utschè. Utschè, vent? Svelt davent. “Ääää--- eu dod cha la s-chella ha sclingi. Giasts!.”

Eu sun be pissers

Rebekka Marti

90, 60, 90… 100, 85, 110
Schi’s piglia quistas masüras e’s tillas conguala, as bada svelt. 90, 60, 90… armonia, sco’l tun cur ch’üna clav chatta sia claviglia. Il destin, simmetric, perfecziun. I paran d’esser fattas üna per tschella. 100, 85, 110... nöa, in congual cullas cifras d’avant. Lungurus, che’s dessa cumanzar cun quists nomers curius plü gronds, co quels d’avant... ma quai es tantün’il problem.
90, 60, 90... las 11:11 als 11 dals 11 dal 2011. ... 100, 85, 110... Venderdi, ils 13 marz 2020.
I para chi’s conguala duos sours, be cha üna es bella, ha bunas notas, sa che ch’ella dess far cun sia vita, ha ün ami, es fitta. Chavels voluminus, fatscha splendurainta, ögls blau clers o brüns, blers collegs, collegas, postura dret sü. Para d’esser la spranza in persuna. L’otra... bod inexistenta. L’elefant illa stanza, l’andina trida, tridatscha. Trida be avuond’è’la.
90, 60, 90... es sco baiver ün süerv d’aua fraida a las 3.00 a bunura cur chi s’es stat sü. Üna chalur, i’s chamina pro’l “fraschider”, as driva la porta e là è’la. Üna butiglia d’aua fraida. Ella para deliziusa, la plü squisita chi’s pudess baiver in quist mumaint. ... 100, 85, 110... il svagliarin sclingia, id es las 6.00 a bunura. Est pronta per ir a scoula?
Duos muonds differents, duos vitas.
90, 60, 90... ün rier da cour, üna clossa branclada, bratscha chi’t cufforta cur cha tü nu’t saintast il meglder. Inchün chi taidla teis pissers, dà buns cussagls e’t motivescha da far quai cha tü voust. ... 100, 85, 110... ün rier fos, üna branclada pac seriusa, bratscha chi’t cufforta be perche ch’ella sto. Inchün chi taidla, ma i va aint per ün’uraglia ed our da tschella, taidla be perche chi s’ha temma da far mal a tschella persuna chi nu’s tadless üna jada.
Üna es üna via gualiva, tschella es ün labirint infinit.
90, 60, 90... ün diamant in ün muond da merda. Be merda. Glüschaint. Quista preschentscha sco üna melodia cumponüda da Wolfgang Amadeus Mozart, chantada d’anguels.
90, 60, 90... sco ün bal da flöchins da naiv. Illa quietezza da l’inviern descendna jò dal tschêl blau-cler, sainza nüvlas, ün vent leiv chi charezza, glischa sur fatscha e chavels. I’s pudess fingià bod nomnar “heaven on earth”.
90, 60, 90... üna muntognuna chi para da’s stender vers il tschêl, less obtegner las stailas straglüschaintas, e riva. Tegna quist fö, clos. La nu vain arsa perche ch’ella s’inclegia cun tuot e minchün.
100, 85, 110... be mâ nu’m dumandar plü.
Vias lungas nu mainan adüna al destin. I’s cumainza ün viadi, sainza savair schi’s riva, be culla spranza svess. Girar e girar, inavant ed inavant, minchatant eir inavo. Girar e girar, inavant ed inavant, minchatant as rafüda. Quai es vita.
Da temp in temp stübg eu che ch’eu pudess far per gnir quist 90, 60, 90. Dar tanta fadia, per nöa e darcheu nöa. Quantas jadas am lessa amo congualar cun collegas, o eir collegs, fin ch’eu chapisch. Eu nu sun els, els nu sun eu.
90, 60, 90...
100, 85, 110... eu.

Il trabickel dal tonder

Marchet Nesa

La vibraziun da mi’ura am stir’our d’ün sön profuond. Eu bad il pais da la stanglantüm chi schmacha cun gronda forza in meis cheu.
Per am distrar dal fat real, cha sainza forz’e gronda vöglia stoss cumanzar quista bunura, dun il prüm sguard dal di,
sül trabickel schmaladi.

Cun meis pissers dalöntsch davent,
da tschella vart dal continent,
contaimpla video per video,
istorgia per istorgia.

Il polsch scroll’e scroll’e adüna,
bod plü pac e bod plü bler.
Ma pichà nu rest’ingüna,
be ün sentimaint liger.

Sguaz dal temp!
Sguaz tremend!
Eu sa, i nu fa sen,
i’m fa be don,
s-cherp dal malom!

Ma i resta quell’arsaja,
quel grond buonder cornius,
d’la prosm’istorgia, dal prossem clip,
chi pudess esser grondius.

Ed uschè rest in quist ciclus.

Il polsch gir’e gir’e gira,
el gira sainza fin.

Fin cha la realisaziun dal temp am tir’our da la trance,
eu am schen ed eu’m svarguogn da meis far ch’eu sa, es fos.

Uossa n’haj’ün stress tremend,
Our da let sun svelt sco’l vent,
chotscha, t-shirt e pullover
flöchins cun lat eu n’ha da’m mover
our da porta cun ün sigliatsch,
giacc’e chapütscha be suot bratsch.
Pel nair da l’ungla n’ha tschüf la posta,
che battosta.
Sainza pensar consciaintamaing,
meis man dret danövmaing,
va in busacha a tour… (suspür, pigl’our il handy)
Per ün mumaint vezza ma fatscha illa reflexiun da meis colleg, da meis inimi?

E meis polsch quel gira,
el gir’e gira sainza fin.

El gira.

Cura vain la fin?
Ingio rest’la be mâ?
Ella sto gnir, quai saja
In ün möd o i’l oter.

Ed amo ‘düna il polsch el gira,

el gira sco’l muglin,
pro’l pitschen aualin.

Quel chi gir’adüna,
eir quel sainz’üna fin.

Be schi capit’ün grond spavent,
ün clap boudun gnind sco cul vent,
- d’la fin es il cumanzamaint -
tras gods e sur palü.

Be cun ün tal evenimaint,
nos bun muglin nu gira plü.

Il handy

Jon Zanetti

Eu’s less invidar da far ün viadi. Ün viadi tras il temp.

Il prüm sguard dal di nu vain drizzà our d’fanestra, quel va in direcziun dal tagnin dal tuonder. No nu’ ns interessain per l’ora ma invezza eschna attrats dal buonder. Pês co’l buonder cun cornas fissaina noss’attenziun sül muond digital. Ma cha’l temp passa ad ün passar, ignoraina, fatal. Las plü nouvas nouvas da tschella vart dal muond, fan cha noss peis as distachan dal fuond. Pramfatella e pum, n’ha invlidà da tour l’ultim s-chalun. Cul nas sun splachà, precis aint pel quadrel surmürà.

Sdruaglià suna in ün muond chi para d’esser plü quader co raduond. Vi d’ün natel gnanc’nu stübg, stögl plütöst stübgiar ingio ch’eu mütsch. In s-charsella chat ün rap, ma quel nu’m güda bler, quia i’l temp da crap. L’üsaglia principala es il crap. Il crap es l’arma. Il crap es tuot. E tuot es il crap. Ils troglodits han oters pissers co da tratgnair lur followers. Insta e facebook -- tuots duos be robas per cucs.

Davo riva, guarda qua, in ün temp plü sviluppà. Il crap es rimplazzà. Metal es uossa tscherchà. Eir qua poss ir guardond – ün handy, nu vez zuond. Minchün es cuntaint, eir sainza s-cherp, chi per no es evidaint.

La spassegiada va inavant in ün’epoca surdorada. Uoss’eschna rivtas in Egipta, e quai na in üna cripta. Sast quants likes ch’eu vess survgni, cun metter las piramidas sün mia story? Dal fabricat o la sepultüra, vess quai generà üna vaira bravüra.

Il medioevi es la prosma staziun, quel temp s-chür da religiun e superstiziun. Sch’ün füss gnü pro cun ün natel, til vessna tut per ün apostel. Ma schi vessan cret chi’s tratta dad alch striunà, til vessna directamaing intschendrà, quai chi capita cun mincha puchà. Eir qua nun hana dovrà, quist mobel survalütà.

La refuormaziun cumainza, no tuots savain, be cun pichar tesas vi d’üna porta da lain. Quai fa liber la via pel svilup da la stamparia. Medias stampadas vegnan derasadas, ün svilup viral – analog e na digital. Neir là nun hana dovrà, quist mez arsantà.

Eir guerras e revoluziuns, da cumanzar suna stats buns. Subit es o ün’o tschella proruotta, far davo nu’s po plü inguotta. Chattà üna fin han eir quellas, eir schi nu sun stattas adüna las plü bellas.

E qua i’l temp contemp-oran, ningün nun ha plü temp. Ne da’s cufuonder, ne da respuonder. Tuot chi viva in ün stress, crajond da promouver il progress. Las uschedittas medias socialas chi’ns fan gnir persunas associalas. Aspettativas na accumplidas. E quai tuot, pervi da quist s-cherp chi’s chatta dapertuot.

Forsa cha la vita füss plü bella, scha no vessan ün crap, ün toc fier o üna bibla in s-charsella.

Far e disfar

Jon Zanetti

In seguit dudivat ün’analisa da pleds chi brancla ad üna critica invers nossa società. Pertocs nu’s dessan sentir tocs. E quels chi sun tocs nu’s dessan sentir pertocs.

Eu giavüsch bun divertimaint!

Ma müda quist pledin «dis» propcha tant? Illa musica fuorman il dis, il fisis (g) ed il ais ün accord in dur. Armonic e fin, uschè cha gnanca l’orma dal chan nu s’impipa chi’s pudess trattar d’ün morfem cun associaziun negativa. E listess ha’l ün’importanza, quist dis.

Eu manai propa «il dis» e na «ils dis». Quia esa nempe da star attent. Impustüt schi s’ha da chefar culla cliantella feminina. Las fasas repetitivas chi vegnan mincha mais chaschunan cha’l minchadi da mincha duonna es suotsura. Dal rest üna tematica chi nu vain tutta seriusa – simplamaing ün s-chandel, o na, üna varguogna e lasura amo üna blamascha, schi’s dumonda a mai. Ma basta. Tuornain inavo pro’l dis in fuorma singulara.

Dimena disch dafatta il möd da dir cha “far e disfar sajan tuots duos lavurar”. Ma lavuraina per viver o vivaina per lavurar? Far per as disfar ed as disfar per far? Tuot dumondas filosoficas cun milli respostas chi nu cuntaintan. Ma per furtüna esa avuonda da quels chi dedicheschan lur minchadi a stübgiondas profuondas. I sezzan vi da lur maisas bain organisadas in büros structurats e nettiats sco ospidals. Accurats. Schi, tuot sto esser accurat. Mincha fat ün fat, ün fat chi’s disfa. Ma ingio be mâ laschaina amo ün pa lö pel pensar uman?

L'uman – che bun chavazzin- l’uman stuvess metter daplü pais süll’umanità. Hai precis, umans cun sen pell’ umanità, quels fan chi va a viver darcheu qua. Sün quist muond regnà da nars, barbars, chi para dad esser suvent plü quader co raduond. E lapro nu s’impo gnanca ün pover uman sco no  da tuot quist sigliöz insü ed ingio, ma lapro, davopro, minchün fa verer ch’el vess pudü agiundscher sia part per güdar a no, d’utrò o na d’utrò. Dat pro !

E dar daja amo la banadida disfurtüna, ün guaffen chi fa sfender testas d’ incuntin. I’s po avair disfurtüna in ün mumaint furtünà e furtüna in ün mumaint disfurtünà. Ma nu voula eir disfurtüna, dschain almain ün pa, per chi’s predscha e’s gioda darcheu la furtüna? Dumondas sur dumondas cun respostas sur respostas. La disfurtüna es pussanta. E la pussanza pigl’ il suraman e decida. E’ns suottametta e no stuvain tgnair nan la creppa. I nu’s po plü dir che chi’s pensa sainza chi vain miss il curtè a culöz. Chi saj’ il curtè o la pistola o la provisiun o las aczias o alch oter. Tuot dvainta pês.

Acids disfan in cas eir. Eu less pretender cha quai saja bain sgür üna lavur. Eir schi disfan e nu fan. Perquai cha ningün nu po star oura scha las fanestras sun cuvernadas cun vettas chi tiran adimmaint al temp cur cha’l sablun da l’oriaint schmerda nossa vista sül muond tant cuntschaint. Schi’s pudess be dumandar a la chaltschina vi dal vaider da’ns quintar dal contact cul acid da pulir as savessa formular üna resposta plü scorta.

E disfar po eir avair amo ün’otra significaziun. Disfar po esser tour ourdglioter alch o dafatta demolir. DEMO – che pledatsch. La demo es opür ün muossar, preschantar o ün ir sün via per render attent ad alch chi para important. Varsaquantas chi saran gnüdas terradas sco chi ris-chaiva da capitar culs dschembers tamangurais. Ma a la fin ha adüna vendschü la vardà. O na?

Chi saja cun o sainza “dis”, da star attent esa co chi’s tils douvra, ils pleds, perquai cha tocker pona e relaschar nattas eternas. Schi dimena, dovrain ils pleds ün per e na ün cunter tschel. 

Inscunter a l’Institut otalpin culla poetessa Flurina Badel e sia traductura Ruth Gantert i’l rom da la CH-Reihe.

U.N.C.B.

Co leger ed incleger poesia contemporana? Co far svessa vers chi clingian o sclingian, lovats bainin in lur cuntgnü, sch’el es existent? E cun che sfidas s’esa confruntà cun metter in pleds tudais-chs vers e colliaziuns rumantschas?

Dumondas cha no’ns vain fat cun leger las poesias e las traducziuns dal tinnitus tropic da Flurina Badel. Las poesias sun gnüdas edidas pro l’editionmevinapuorger dal 2020 e gnüdas premiadacul premi da litteratura svizzer.  Il cudesch biling cun traducziuns da la germanist’e romanista Ruth Gantert, fattas cun finezza pel detagl, in ün s-chambi intensiv culla poetessa, es cumparü pro l’Edition Howeg, dal 2022 e cumpiglia üna postfacziun da Dumenic Andry cul titel «Spazis poetics Avischinaziuns a poesias da tinnitus tropic da Flurina Badel».

Flurina Badel ans ha regalà divers da seis cudeschs e’ns laschà savurar uschea sias fluors poeticas sün palperi. In seis üert dal tinnitus tropic. Da tuotta sorts culurs e fuormas cun materia chi glischa, picla e sgiazza, fladond odurs e spüzzas natüralas o artificialas e chantond üna chanzun amo incuntschainta fin qua. Chi vögl suvent stunar. Ils tschögns da Dumenic Andry in sias «Avischinaziuns» han permiss da gnir daspera e da drivir cun mincha poesia ün muond ed ün’istorgia. E las traducziuns tudais-chas da Ruth Gantert sun aignas e stan qua suvent sco da per ellas, expressivas in lur möd, ma sun eir interpretaziuns involuntarias chi zoppaintan culanas da reflexiun a tuot ils livels poetics. Adüna partind da la dumonda co exprimer il meglder il cuntgnü e superar la differenza tanter il rumantsch e’l tudais-ch. Qua o là s’haja dabsögn da plüssas linguas per chattar il dret pled o il dret möd da dir per exprimer üna chosa.   Minchatant s’inclegia la poesia rumantscha pür cun leger la varianta tudais-cha. O almain s’haja l’impreschiun d’incleger. Per part esa duos traducziuns e stübgiar las poesias tradüttas permetta precisiun e profuondità.

Da che quinta’l il «tinnitus tropic»?

 „Flurina Badel s’occupa da incuntschaint chi nu’s riva tradüer, declerar e registrar, be chi’s tratta da nos muond civilisà chi chaschuna fenomens sco nossa società da consüm, populissem o alienaziun, in fuorma dad individualissem e retgnentschas d’avair üna relaziun plü stretta cun inchün, ün muond chi’ns fa reflettar e metter in dumonda in ün möd quel incuntschaint chi deriva eir quel da no svessa.“ (tenor Rico Valär, adattà da U.N.C.B. in rumantsch, Kraftvolle poetische Irritationen. Flurina Badels „tinnitus tropic“, 2020). 

La poesia tinnitus tropic ha dat il titel al cudesch. E’l cling dal tschübel da quel utschè chi s’ha schlantschà giò vers ils peis scuzs e’s splattütschà per terra via, tschüblaja in nossas uraglias sco’n tinnitus tropic. Chi’ns perseguitescha tras tuot il cudesch. La varianta oriunda da la poesia es gnüda elavurada e müdada plüssas jadas. I füss interessant a preschantar co chi’d es gnü a la versiun publichada ill’ediziun bilingua.

2020

tinnitus tropic
dist
rarità l’utschè
chi güzza seis pical da metal

luot lain passer
ma scuzza eu trabüch

l’utschè our da la fruos-cha fa
üna schlantschada in ot
da casü giò
frizza sün meis peis
sfracha speravia

alas battüdas sün catram

plajast in palperi da saida

e l’ajer tschüblaja 

2022

tinnitus tropic
dist
rarità l’utschè
chi güzza seis pical da metal

our da la fruos-cha fa’l
üna schlantschada in ot
da casü giò
frizza sün meis peis scuzs
sfracha speravia

alas battüdas sün catram

plajast in palperi da saida

e l’ajer tschüblaja

Eir otras poesias da Flurina Badel s’han müdadas e’s sviluppadas, suvent in discussiun cun sia traductura. E poesias tudais-chas sun naschüdas our da las rumantschas. Fich bellas eir quellas. Cun ün agen cling. E perquai dvainta tanter oter il «s-cherp» ün «kasten» chi cumainza eir quel cun ün «k» sco oters pleds in grosser totempfahl.

grond pal da totem
la frais-chera
daspö ün’eivna
üna lingia naira
sfurmia tras la chadafö
suot il s-cherp svanischa
la colonia
our da meis cheu

grosser totempfahl
der kühlschrank
seit einer woche
krabbelt eine schwarze
linie durch die küche
unter dem kasten
verschwindet die kolonie
aus meinem kopf

Na be la poesia tinnitus tropic, eir otras sun situadas illas Tropas, cuntradas e pajais dals sömmis cun «vistas infernalas» be plasticarias (plasticarias schmaridas) o cun stagiuns e solstizis chi svaniran per dal bun (solstizi ipocrit). Otras as splajan in metropolas, ma eir in ün dachà, in stanzas, aint in chadafö o in oters lös, in ün kiosk per exaimpel.
Flurina Badel recitescha ourdadoura sia poesia prediletta, nicotin al kiosk, e sün pè, per esser plü consciainta dal cuntgnü, dals pleds e’l cling da la poesia. Schi nu’s fa puncts e’s scriva tuot pitschen as poja leger in plüs möds tscherts vers, sco l’«enjambement» seguaint: «Eu sun l’aua chi chatta müs-chel» e «müs-chel suna chi s’implischa».

nicotin al kiosc
tir
mia dosa cofeïn
am büt illa lavur
adascus palaint

meis cheu vers her
sguersch sün ta sumbriva
per verer scha teis man
tscherchess meis

eu sun l’aua chi chatta
müs-chel
suna chi s’implischa

cun ögls cregns
füma dad ot

I’s tratta d’üna poesia d’amur sco eir tras sal türkis, naschüda üna jada ch’ell’es statta al mar cun seis marus. Üna sbrinzla da la realtà vivüda.
Flurina es üna fluor fingià cun seis nom e sainta l’esser planta sco in flurmezmür: guot per guot spassischast. La potessa s’identifichescha amo plü suvent cun l’esser animalic e sia forza magica.  Nu’s legia bod mincha poesia cun oters ögls schi’s sa ch’in quasi minchüna d’ellas as zoppa ün bes-cha? Tschertünas as muossan e’s preschaintan, otras stan a la guaita e’ns siglian forsa a la grata o’s sfuan be lommin in nos immaint la not. Na be il guis e las furmias, eir üna randulina (escapista), scarafags (culana da scarafags), peschs (l’esitar dal pesch) e diversas otras bes-chas chattaina.
Qua o là inspireschan a Flurina Badel eir poesias dad oters poets. In i spüzza d’algordanzas ed in ün oter context, douvr’la il purtret dals chameils chi uondagian sül siblun, là ingio cha’l lai es svani, illa poesia vanitas da Dumenic Andry:

vanitas
nav
invana
inclinada
bütta
sia ultima
sumbriva
aint il sablun
giò’l fuond
dal lai
desertader
cruschan
uondagiond
chamels

i spüzza d’algordanzas
quista stanza ha pissers
puolvra as maglia
tras vernisch da mobiglia
dodast il rumagliar
i’ls chaschuots deserts
la düna viagia vers il nöglia
porta sün sa rain chameils
abandunats laschan pender
las gobas e boffan
cha la tulipana sül maisin
perda petals
croudan in invlidanza

Alchünas da las poesias s’han sviluppadas da dialogs. Ün cas e quai ün extrem es harikiri tactic. Il suicidi per mantgnair l’onur in Japan pretenda il maximum d’ün’orma, disch ün eu. Il tü respuonda cun ün verb sursilvan, «nu surfar», «nun exagerar», la vita es ün provisori o passagera. E relativescha la pretaisa.

Lingua

E sco fingià dit cun oters pleds: Na be ils messagis e’ls cuntgnüts dal tinnitus tropic nu’ns fan mal e sclingian suvent sco’l tschübel da l’utschè da la poesia tinnitus tropic, üna rarità cun pical da metal. Eir singuls pleds agüzs sco aguoglias o la cumbinaziun da pleds fan üna musica cun clings nouvs chi’ns restan e’s fichan in no.
La poetessa nun ha jent be custabs loms, ma eir da quels chi pon seccar cun «i»s insistents. Dulur, che harikiri tactic! Adüna darcheu fa’la adöver da pleds internaziunals e vocabulari specialisà e cumbina cun s-chazi da pleds curraint: tras sal türkis, puma concolor, leopard da poliester», autoexorcissem. Ella integrescha minchatant eir pleds da linguas estras, qua l’inglais: Il guis chi ruina ils pneus e’ls cabels dals autos es il «meglder ecoactivist ever». Eir sias creaziuns da pleds dan da chefar cun leger. Invenziuns chi s’ha l’impreschiun d’avair fingià dudi d’alchvarts, adonta chi’s tschercha invan aint il dicziunari. Il pled «plasticarias» ha’la surtut d’ün Impuls da Göri Klainguti. Ed i nu’ns dà da buonder cha’l «guis sguizcha speravia» (not argentina). I para cha no cugnuoschan quist verb tant bain lovà i’l vers cha no inclegiain però be dal context. Implü giouv’la cun pleds elevats chi fan furora be plü i’l dicziunari e tils collia cul cuntschaint, provochond nouvas chadainas da suns illa poesia: «teis dimunis / sun be bumbardins», «deine dämonen / bloss knallfrösche».
Flurina Badel es plurilingua in seis möd da viver e pensar. Sia mamma discuorra tudais-ch svizzer, seis bap frances, seis bazegner e sia nona talian, a scoula è’la ida a Guarda ed a Ftan. Cur ch’ella s’ha missa a scriver sias poesias pel tinntus tropic a Vienna, ingio ch’ella es statta studenta ospitanta a l’Institut per art litterara da l’Università per art applichada, esa stat cler per ella ch’ella fess las poesias in rumantsch. Eir scha’ls stüdis ha’la fat per tudais-ch e’l tudais-ch tilla sta a cour.

E uossa, ingio via?

Flurina Badel disch ch’ella nu scrivess plü uschè sco ch’ella ha scrit sias poesias dal tinnitus tropic. Tenor Ruth Gantert segna la poesia suldüm prüvada la via da l’avegnir poetic da la poetessa.

suldüm prüvada
saint vastezza
ils ögls inaint
muntognas uondagian
l’aual penda calm tras il god
e tanter spelma
d’üna metropola sül far di
sun paesagi sulvadi

Impreschiuns

Mara
«Eu sun adüna ün pa confusa e perquai am faja eir bain da scriver ». Quai sun ils pleds da Flurina Badel chi’m sun restats. I’s pudess dir cha sias poesias sun in ün tschert möd confusas per mai. In meis ögls esa fich fascinant che algordanzas ed istorgias chi sun zoppadas davo mincha singula poesia. Eu persunalmaing vess interpretà bleras poesias cumplettamaing oter. Perquai esa stat fich impreschiunant da dudir da Flurina Badel vi da che ch’ella ha pensà cun scriver, eir sch’ella nu’s regordaiva per part plü. I’s bada ch’ella scriva cun corp ed orma, uschè sco ch’ella as sainta in quel mumaint. Eir a tadlar a preleger ed argumantar a Ruth Gantert, la traductura, es stat interessant. Ella ha quintà che difficultats ch’ella ha gnü cun tradüer ils singuls texts. Id es stat ün bel davomezdi.

Julia
I s’ha inclet alch chi nu para evidaint, nempe perche chi nu's tradüa pled per pled dal rumantsch i’l tudais-ch. Adüna as dumonda co exprimer il meglder il cuntgnü.

Saskia
Avant quist inscunter nu savaiva chi's douvra bler temp e chi's prodüa fich bleras versiuns dad üna poesia fin chi s’ha il resultat chi's voul.

Alina
clings agüzs e loms
dvaintan melodias müravgliusas
impissamaints in transa
turm aintan la testa

explicaziuns estras
permettan libertà
in equivalenza
persunala 

Cristina

Oura culla pomma
bod ün, bod tschel
switch
il meglder es tschernü
eu substituisch 

sentimaint e müdamaint 
bler o pac 
savair plain dumondas 
decida per tai 

agen ed unic 
l’experienza individuala 
bocca ed uraglia 
fascinaziun dal tscharvè

Rebekka 

vastezza abstracta
i’l muond cun
poesias multifarias
fascineschan  

rinch d’ögliadas 
degn

egual
i’s sainta bain 

pleds ün sur l’oter 
interpretaziuns extraordinarias 
e traducziuns illimitadas 
nu fan don 

L’inscunter m’ha fatta realisar cha poesia contemporana (o poesias in general) nu ston adüna avair üna morala.

Marchet
malgrà il pais
dal bun giantar 
dabsögn n’haj’uoss
da m’adattar
eu sez in banc
vainter saduol
impli cun rost
e na cul fol 

discus vain brich
quist stil zuond classic
ma poesia contemporana
in möd fantastic

ester - tropic
discuors
viagiond
tras il passà
da flurina 
traducziuns multifaras
giovond cullas linguas
richezza creativa 

L’inscunter cun Flurina Badel e sia traductura Ruth Gantert es stat ün’excursiun litterara i’l muond da la poesia contemporana e da la traducziun multilinguala. Qua o là s’haja dabsögn da plüssas linguas per chattar il dret pled o il dret möd da dir per exprimer üna chosa.  

Jon

tinnitus tropic
scriptura accumpagnada da traductura
chattà la via sü dal muot han
preschantà e discus
ris e scleridas
vegnan
bellezzas

La visita da Flurina Badel e da Ruth Gantert es statta ün’experienza tuottafat speciala. I s’ha fuormà ün dialog da traducziuns, discussiuns, risadas ed irritaziuns. Il congual tanter nossas traducziuns e quellas da duonna Ruth ans ha demuossà exemplaricamaing quant difficila cha la lavur d’üna traductura po esser. Cun quai ans esa eir gnü rendü consciaint cha mincha pled ha üna valur chi’d es da chürar precautamaing.  

Pel mumaint ans fatschendaina cull’ouvra dad Oscar Peer illa 5 e 6avla gimnasi. Las scolaras e’ls scolars analiseschan cudeschs, preparan referats ed eir preschantaziuns in fuorma da videos. Implü hana scrit texts cun titels da differents impuls cha Oscar Peer vaiva publichà illa Chasa Paterna « Intermezzos », dal 2002, gnüda restampada ingon, dal 2023, i’l bellischem cudesch «Vi da che ch’eu pens minchatant» da la chas’editura editionmevinapuorger. Il purtret sülla cuverta deriva da la figlia dal scriptur, da Leta Peer chi d’eira pittura artista.

Bainbod gnarà l’editura Mevina Puorger svessa ans far üna visita a l’Institut ed a quintar da seis inscunters cun Oscar Peer e far reviver algordanzas. Eu sa da m’imaginar ch’in scrivond varaja magara dat da buonder als scolars e las scolaras che impissamaints cha nos autur tant cuntschaint s’varà be fat in seis insajs. Cun quai cha tscherts cumponimaints sun massa intims vaina decis da nu tils metter i’l Blog. Ma eu racumond als genituors da dar ün cuc eir a quels texts chi nu sun publichats qua. In seguit sieua a mincha cumponimaint l’insaj dad Oscar Peer, surtut da « Vi da che ch’eu pens minchatant », cul QR code, sch’el es avantman, per tadlar implü la vusch da l’autur chi prelegia. Ün buna lectüra cun ün zich flair d’Oscar Peer as giavüscha 

Uorschla Natalia

Mascras

Alina Andrighetti

I’l muond da las bes-chas sun las mascras cuntschaintas a tuots. Splerins cun muosters chi paran dad esser ögliuns e scarafags  chi guardan oura precis sco föglias, da quai vaina tuots fingià dudi. Bes-chas fan adöver da quistas mascrinas per s'proteger da predaturs o dafatta per impuonar a las femnas.

Ma na be splerins nu tiran a nüz quistas mascras per as proteger. Eir nus umans ans zoppain da temp in temp. Las frasas: “Usche nu’t n’haja però m’imaginada” o “Tü parast dad esser ün’otra persuna” varà fingià minchün dudi üna jada in sia vita. Ma che voul quai vairamaing dir?

Nossa natüra umana es fuormada uschea ch’eu muoss chi ch’eu sun cun quai ch’eu fetsch. Ma cun muossar nossas emoziuns ans faina gnir vulnerabels. A nus nu grataja dad ignorar quistas emoziuns negativas e da tillas invlidar simplamaing. Perquai tillas improuvaina da zoppar davo üna mascra. La bunura as staja sü ed as dà fadia da parair cuntaint. Sül prüm sguard para dad esser tuot in uorden. Noss dubis ed ils pissers chi’ns chalchan, vegnan suogliats cun ün rierin e trais vizs. Quista mascra ans spordscha üna protecziun da gnir refüsà e critichà da noss conumans.

Blers han l’impreschiun da’s stuvair cumprovar invers otra glieud. Nos muond es plain aspettativas chi ston gnir surpassadas e las normas da la società ans fan suvent gnir malsgürs. Per consequenza as zoppan blers davo üna fatschada chi para dad esser furtünada. Da nu gnir exclus, quai es bain il böt da minchün. O na?

Quist zoppar ha dal sgür blers avantags, ma sch’inchün as zoppa ons a l’inlunga vaina vieplü difficil da’s rivir per tschertas persunas. Il privel dad invlidar si’aigna persunalità as augmainta cul ir dal temp. Chi chi douvra massa bleras mascras nu sto star stut cha conumans til dan la rain.

I vezzan la fatschenda artificiala davant il mascrà. Id es sco ün mür ingio chi nu’s po verer suravia per savair che chi’s zoppa davo giò. Vers inoura para quai sco ün abüs da la confidenza. Glieud nu’s sainta respettada dad inchün chi nu’s lascha verer tras la fatschada. I para sco schi’s discurriss cun ün roboter o ün’otra intelligenza artificiala.

Noss sbagls sun quai chi’ns definischa. Mincha persuna es aigna e minchün ha seis pissers. Cun tils zoppar davo mascras nu’ns mettaina be in privel, ma impustüt, eir nos bainesser es periclità. Minchatant esa simplamaing da tour giò quista mascra e da verer il muond sainza quista vetta artificiala chi’ns piglia la vista.

Mascras

Oscar Peer , Vi da che ch’eu pens minchatant , 2023

Blers as laschan crescher la barba chi’s po darcheu tagliar davent – be cha üna bella barba po esser tuottafat simpatica. Oters però, e quai es lura plü mal, as laschan crescher üna mascra, e quella tegna sco üna seguonda pel, üna chi suoglia lur pel natürala. I preschaintan lura al muond üna fatschada chi nu correspuonda ad els svessa. I dà per exaimpel la mascra da l’autorità, pro homens chi han fingià bel e bain pers l’autorità. Mascras da popanzs grondaschers pro da quels chi han fingià las chotschas plainas. – Mascras da galantoms e da schlabaccars da grond stil, per exaimpel dictatuors chi mordrieschan l’agen pövel e chi preschaintan üna fisionomia da frar grond o da char bazegneret – Väterchen Stalin – o lura l’onorevole Andreotti, bainvis in seis pajais sco eir a l’ester, intant cha davovia d’eira el bun ami da la mafia.

I dà eir duonnas, sonchettas dutschas, cun ün surrier da madonna, chi füssan capablas da metter tössi in teis cafè. – Eu n’ha cugnuschü ad ün hom zuond amabel, ün chi ha zoppantà robas ch’el vess sainza fal stuvü quintar almain als seis, sch’el vess gnü ün minz da caracter ; ma el ha taschantà bainin, tgnü tuot per sai ed ha portà üna vita intera la mascra da la bella maniera. Be cha da temp in temp, pustüt sulet cun sia duonna, til gnivan para dandettas explosiuns da rabgia. Lura faiva’l sco ün nar e rumpaiva la vaschella e perfin las sopchas.

I dischan cha situaziuns extremas, cha catastrofas possan far crodar la mascra. Per exaimpel quella vouta a Mogadischu : ils passagers serrats aint tschinch dis aint il eroplan, cun chaluors africanas, intuorn els ün pêr terrorists brutals sainza pietà, armats cun pistolas e granatas e dond sbrais sco dimunis, pronts da far ir tuot per ajer … Üna ostessa tudais-cha quinta chi d’eira l’infiern ; cha blers passagers nu perdaivan be la nerva, ma eir il saninclet – chi capitaivan lura dispittas terriblas tanter homens maridats e lur duonnas, e quai in tal möd, cha plü tard a chasa haja perfin dat divorzis. – Eu am dumond perche ? As dschaivna avant quist viadi be robas agreablas ? Vaivna zoppantà lur sentimaints ? Giovaivna teater ün cun tschel ? Portaivna la mascra da la buna educaziun ?

Probabelmaing cha a Mogadischu las culissas sun lura idas in tocs.

Fortuna e disfortuna

Oriana Jäger

Oz sun jau levada baud ed hai ma fatg pronta per ir or da chasa. Jau sort e ves ina bancnota da 10 francs. "Tge fortuna che jau hai" pensi. Jau vom vinavant per ir a scola. Tar mintga passadi da peduns poss jau ir, u che nagin auto na vegn u ch`il auto è dalunsch davent.

En scola vess jau in examen, ma la magistra è malsauna, uschia vegn l’examen spustà per in`emna ed jau hai dapli temp per emprender. Jau survegn enavos ina prova da biologia, in rom nua che jau na sun betg la meglra. In da 5. Ina da las meglras notas da l`entira classa. Era qua pens jau: "Tge fortuna che jau hai".

Da mezdi hai jau ina fom naira ed jau avess quaida d’ina pizza. Jau vom en la mensa e sun tut stupefatga. Davant mai è ina immensa schelta da pizzas. Schizunt la mia pizza preferida è era là. Cun gronda veglia mangel jau enfin che jau schlop baud. Il suentermezdi va spert a fin perquai che jau hai mo dus lecziuns scola. Las autras lecziuns crodan ora essend ch`ils magisters han ina scolaziun. Suenter scola vom jau a chasa ed era puspè enavos sai jau turnar senza impediments.

Vegnida a chasa n`hai jau gnanc da far lezias, uschia che jau sai passentar in pèr bellas uras cun mia famiglia. La saira datti ina buna tschaina. Mes tratg preferì, raclette. Suenter tschaina vom jau puspè a letg plaunsieu.

En letg pens jau vi da mes di plain fortuna e jau sper che damaun vegni era uschè in bun di. Quai è stà in dals meglier dis en mia vita.

Ma ina vuschina en mes chau n` è betg cuntainta. Quella vusch di a mai che auters n`han betg gì uschè gronda fortuna sco jau e che jau hai dad esser engraziaivla per quel di: "Gea, ti has gì fortuna, ma tge è cun quella persuna che ha pers ils 10 francs? Tge è sch’igl ha dà in accident sin via uschè grond ch`ils autos n`han betg pudì ir vinavant? Ha la magistra ina malsogna ch`ella n` è betg en scola u mo ensatge pitschen? Tge è cun quellas persunas che han betg gì uschè ina buna nota? Quant ditg han ils auters magisters gia da far quella scolaziun? Han auters scolars forsa da far il dubel uschè bleras lezias? E tge è cun tes frar che n`ha betg gugent chaschiel?"

Tut quellas dumondas ha ma dumandà quella vuschina ed ella ha gì raschun. La fortuna è savens colliada cun la disfortuna. U betg? Tuttina ma durment jau cun in sentimaint dad engraziaivladad.

Furtüna, disfurtüna

Oscar Peer , Vi da che ch’eu pens minchatant , 2023

Minchün e minchüna viva sia vita, tant bain chi va – bod amunt, bod aval, bod cun schlantsch, bod cun spranza sblachida. I po müdar d’ün di a tschel. Nus dschain ad ün da noss conumans: «Bun di!» Forsa chi sarà per el ün bun di, e forsa güsta il cuntrari.

I’s dschess cha nossa vita saja ün etern provisori. Inguotta nun es sgür, tü nu sast mai che chi capita. Minchatant è’la gloriusa, minchatant diabolica. I po depender dals evenimaints dal di, agreabels o schmaladits; i po eir depender be da nos intern, e là nu savaina adüna, perche cha nus eschan trists o cuntaints.

Da las voutas resentina üna rabgia invers l’aigna existenza, frustraziun siond cha la furtüna nu grataja – intant cha’l sömmi da furtüna ans es in alch möd adüna preschaint. Quel sömmi ans sto esser gnü dat da naschentscha, tant ch’el ans tuorna adüna darcheu inavo – suvent perfin immez la plü trista calamità. Minchatant la vantüra po gnir aint dad üsch tuot inaspettada, sco üna bella sclerida da sulai. E minchatant eschna sulets davant üna staziun e spettain ün tren chi nu voul rivar.

Furtüna e disfurtüna, ün etern misteri. Tschertüns ans dischan cha quai dependa tuot dal char Segner. Oters impè crajan chi detta effectivamaing il diavel, cha sainza il diavel nu pudessan capitar robas uschè sgrischaivlas. Amo ün oter craja vi d’ün destin persunal chi’ns accumpogna sco nossa sumbriva. E l’ultim disch : « Na, na, i dependa unicamaing da tai svess, tü est svess l’indschegner da tia vita.»

Iminchacas as müda tuot d’ün cuntin, sco chi disch l’antic Heraklit : « Tuot fluischa, tuot es in movimaint.» O lura eir: «I nu’s po ir duos voutas aint il medem flüm. » Minchatant eschna stuffis e lessan far la finida. E minchatant ans tschüffa darcheu ün desideri narrais-ch per la vita e sia bellezza – la natüra, ün vent da marz, ün tschirescher in flur, ün tschêl staili. O lura las vuschs e las fatschas umanas, fatschas da vegls, fatschas da giuventüna. Obain fatschas dad uffants, sco scha quellas cuntgnessan amo üna dimensiun d’ün oter muond.

In muntogna

Marchet Nesa

Our da la fanestra dal tren observa üna glüm a la fin dal tunnel chi dvainta adüna plü gronda, infin cha’l tren banduna la gallaria. Da tuottas varts vain uossa üna clerità chi sorbainta. Cur cha meis ögls as han finalmaing adüsats a la glüm, cumpara ün purtret cuntschaint, ün purtret chi svaglia diversas emoziuns in mai. Eu vez las muntognas da l’Engiadina Bassa, il Pisoc, il San Jon, il Lischana e l’Ajüz  - üna chadaina da grippa e spelma a l’orizont chi cunfina cul tschêl blau viv. Eu am saint acceptà in quist lö - eu am saint dachasa, in mia patria. Davo esser stat davent per plü lönch bada pür che importanza cha quist lö e quist ambiaint han per mai.

Il di davo decida dad ir sül Piz Lischana. Il prüm tras ün god spess da pins e larschs, traversond l’aual chi sbuorfla eir fingià i'l cler dal far di, chamina da la senda insü, tras zuondra, sur gravas - adüna plü insü. Cul spejel da champogna duna ögl ün tröp chamuotschs chi pasculescha sün üna blaisch da tschella vart da la val. Plü lönch ch’eu chamin e plü vasta cha la cuntrada dvainta. Apaina rivà sülla Fuorcla Rims sofla ün vent dschet imnatschant. Quisü ingio chi nu’s vezza gnanc’üna restanza da la civilisaziun regnan las forzas da la natüra. Eu realisesch quant pitschen ch’eu sun in congual cullas muntognas gigantescas, invlid tuot il pais dal minchadi, resaint ün sentimaint da libertà e dad independenza. Nu pens al futur, ni nu reflet dal passà – Viv i’l mumaint   e registresch l’ambiaint cun tuot meis sens. Ün’experienza püra, bod meditativa. Lura cuntinuescha meis viadi vers il piz. A la fin cumpara eir il sulai a l’orizont e s-choda mias piclas dschetas. Id es ün di da bellezza quia illas muntognas, tschêl blau, gnanc’üna nüvla. I nu va plü lönch fin sül Lischana. Uossa am rechatta sül spi final, da tuottas duos varts vaja giò illas profuonditats. Eu dun ün ultim sguard inavo e dun bada al vadret dal Triazza chi nun exista plü. Üna larma cula giò per mia massella. Algordanzas da mi’infanzia cumparan. Quia d’eira amo üna lengua alba e blau clera, glatschusa, plain sfessas privlusas. Am fetsch impissamaints sur dal muond chi’s müda uschè svelt, sur dals umans e lur influenza, tant ch’eu nun ha bod gnanca dat bada ch’eu sun rivà sül piz. Satisfat da mia prestaziun stuna quia sur tuot oura, contemplond l’orizont vast, ils problems in mia vita paran insignificants in congual cun quista terra  müravgliusa.

In muntogna

Oscar Peer , Vi da che ch’eu pens minchatant , 2023

I’s vaiva fingià ün pa l’adüs da las distanzas in muntogna, distanzas chi nu piglian fin: ün toc vallun, üna craista chi nu voul gnir plü daspera. Il sulai da marz arda. In ün tschert mumaint, quai nun es nouv, as fa sentir la papardà, quella dandetta deblezza colliada cun üna fom da morder. I’s tratta lura da supportar cun pazienza – nöglia as fermar, chaminar quietamaing inavant, sainza perder la spranza, aint illa monotonia dals agens pass.

Il vadret am fa ün paet temma. Da suot insü para be ün cumün in muschna, ruinas da chasamaints crodats insembel, bloccuns da glatsch, e là aint, ün glüschöz da cavernas, ün fraid dschet da fossa. Eu ramplign da la vart sü, culs skis sülla spadla. – Casü as schlada oura il vadret. El implischa tuot la chaldera, as stenda sü vers las tschimas. Intuorn mai ün glüschöz da cristals, sco schi füss güsta Büman.

Meis ami Gustin am vaiva scusglià da traversar il vadret be dapermai. Ils privels sun cuntschaints : quista surfatscha immaculada pudess ingianar sco üna fossa soncha, dandettamaing pudessast sfuondrar aint e svanir sainza laschar inavo fastizis. Eu am dumond quant lönch chi’s cumporta il fraid in üna sfessa da vadret ; quant svelt as perda la temperatura dal corp ? I dischan chi’s stopcha lura chantar, per nu s’indurmanzar. Pudess dar üna lunga chantada.

Il cumpogn am manca. Sulet at saintast inamöd plü periclità. Eu am ferm, prouv da clomar: «Hallo!», be per verer scha l’aigna vusch resuna eir aint illa suldüm. I tuna da quai suord… In duos nu’s gnissa faquint neir uschè stanguel. Pac toc suot il cuolm am para dandettamaing a fin cullas forzas, eu saint ün indeblimaint total, sco sch’üna pussanza suprema (o impussanza suprema) am plantess là.

A las trais suna finalmaing casü. Vers süd as vezza uossa nouvas chadainas da muntognas. Tü stast quia davant quist orizont schladà oura, circundà da silenzi, cun ün zichin vent in fatscha. Alch para sumgliaint a plü bod, schi’s d’eira sulet sülla pizza : üna leiva temma, ed al listess temp ün sentimaint d’aivrezza, sco scha tias paraids internas füssan svanidas. Tü pensast a las regiuns abitadas giosom quai, las vias, ils straduns, ils cunfins, la strettezza dal pajais ; pensast a tia relaziun culs umans, nossas dmuras, nossas portas chi serran bain – e tü est sü quia, grat per las lontananzas.

Inscunter al telefon

Jon Zanetti

I d’eira üna tipica dumengia d’inviern. Il sulai d’eira vi da l’alvar, ma’l d’eira zoppà amo davo las muntognas cuvernadas cun üna grossa vetta da naiv. Aint in üert as vezzaiva ils stizis dal tschiervi chi d’eira stat in tschercha da rests mangiabels i’l compost. Quist silenzi es gnü disturbà dal sclingöz da meis svagliarin. L’urina muossaiva nouv e mez. Sainza blera vöglia am n’haja decis da gnir our da let. Mia idea oriunda d’eira dad ir quel di in gita, ma causa cha meis collega Gian d’eira gnü amalà ils dis passats, ans vaina decis da spostar noss’excursiun.

Cha quel incidaint vess üna grond' importanza per mai nu’m vessa mai pudü metter avant.

Cun quai ch’eu nu d’eira i in muntogna, n’haja decis da far ün di ün pa plü pachific. Da giantar n’haja fat üna lasagna our dal paquet. Davo avair rumi la maisa e miss la vaschella illa maschina, suna i a far üna posa. Eu n’ha chattà dret svelt meis sön. Perquai cha quella savur d’ün let trat sü frais-ch am metta in ün stadi da spüra calma.

Eu nu sa plü precis quant lönch ch’eu varà durmi, ma in mincha cas sun eu gnü sdruaglià quista jada dal tun dal telefon. La prüma jada n’haja pensà chi sarà mia nona e ch’eu possa dar ün scling inavo vers saira. Ma i nu pudaiva esser ella perquai cha sch’eu nu pigl giò subit, nu telefon’la pelplü üna seguonda jada. Davo üna tera pezza n’haja gnü avuonda dal sclingöz e sun i a verer chi chi’m secca. Sül monitur dal telefon d’eira ün nomer stran. Quel nu pudaiva esser da l’Europa m’haj’impissà. Ma eu n’ha tut giò listess.

Al cumanzamaint dudiva be ün schuschuri ed in quel mumaint ch’eu laiva pichar sü, n’haja dudi üna vusch. Quella vusch s’dudiva il prüm be da bass, ma davo adüna plü dad ot e cun quai s'inclegiaiva plü bain che cha ‘la dschess. Svelt n’haja badà cha alch nu po tuornar qua. Quista creatüra da l’otra vart da la lingia discurriva da robas futuristicas. Am quintaiva chi chi saran ils prossems presidents dals Stadis Units e che finischun cha la guerra ill’Ucraina pigliarà. La vusch am daiva resposta a mincha dumonda pussibla. Cun’ün’excepziun. Ella nu m’ha dit ne ingio ne chi ch' ella saja.

S’inclegia ch’eu n’ha fat notizchas ed i’s pudess bod dir scrit protocol da noss discuors. Nossa conversaziun ha dürà quatter uras dal sgür. Eu vaiva fat notizchas sün ot paginas cun tuot las infuormaziuns da quista vusch.

Ma lura esa capità. La colliaziun es interruotta. No nu'ns inclegiavan plü. Mias notizchas n'haja miss in salv i’l fuond dubel da mia s-chaffa.

Adüna cur chi capita alch plü spectacular piglia per mans quels fögls e guard scha la vusch am vess gnü dit alch da quai. Id es bod da nu crajer. Ma tuot quai ch’eu n’ha notà quella dumengia tuorna. Quist secret nun haja mai parti cun ningün avant. Ed i'm sgrischa amo uossa.

Inscunter al telefon

Oscar Peer , Vi da che ch’eu pens minchatant , 2023

Eu nu baderl adüna jent al telefon, eu n’ha dabsögn da verer la fatscha. Natüralmaing dependa cun chi chi’s discuorra; pro blers nascha subit bun contact, pro oters croudast in ün vöd e stoust spettar la fin.

Id es però eir uschena cha al telefon blers umans perdan lur tun natüral, voul dir lur möd adüsà. Pustüt bleras duonnas – chi reagischan forsa plü directamaing a quist urdegn innatüral da la tecnica. I dà da quellas chi cumainzan lura a quintar e nu finischan plü, sco agitadas e sco schi vessan prescha. Cun ün’amia da stüdi, scha nus ans vezzain, n’haja bellas discussiuns ; però al telefon è’la subit in ün tumult e dà lura bod sbrais.

Cun quist apparat uschè pratic, ma chi’ns zoppa la fatscha, pon capitar curiusas istorgias. Üna cuntschainta, Brigit, imprenda a cugnuoscher ad ün hom, tras ün da seis artichels in gazetta. Ün scriptur ! Ella til scriva ün pêr lingias per ingrazchar – ch’ella haja let seis artichel plüssas jadas, siond ch’el scriva precis quai ch’ella haja suvent resenti in sai svess, ma sainza esser buna da formular cler e net. L’hom respuonda, tilla tramettond ün cudaschet cun insajs ed aforissems ch’el ha publichà. Brigit ingrazcha darcheu cun üna charta, ed uschena nascha plan a plan o plü bain dit dret svelt – üna correspundenza. Fin chi vain üna bella saira ün clom da telefon. E davo cumainzna a’s telefonar bod regularmaing, il prüm üna jà l’eivna, lura bod mincha saira. Brigit ha jent la vusch quieta, ün pa raca ma agreabla da quist hom. Ella es sco inamurada in sia vusch. Eir el sarà inamurà, ma sainza ch’el fess la minima allusiun.

Finalmaing decidna da s’inscuntrar, e quai a Turich, in ün cafè. I nu s’han mai vis, i nu san quants ons cha tschel varà, ne co ch’el e ch’ella guardarà oura. Sco segn dess minchün tgnair in man ün cudesch. Ma cur chi sun là, schi Birgit lascha per intant seis cudesch in sia tas-cha. Ella baiva tè da menta ed observa sainza chi’s bada a seis scriptur, là pac toc davent : el varà var 50 ons, forsa 12 ons daplü co ella – ün hom in fuond tuottafat inandret, simpel, fatscha umana – i nu füss inguotta chi tilla disturbess ; ma ella nu’s sa decider. Üna vouta ha’la badà ch’el guarda nan vers ella. Forsa ha’l ingiavinà. Brigit paja seis tè. Ün pa plü tard sta’la sü e banduna il local. La saira til fa’la telefonar ad ün’amia : cha Brigit til dumonda per pardun, chi saja capità alch cun sia madrina e ch’ella haja urgiaintamaing stü ir a l’ester.

L’hom nu s’ha mai plü annunzchà.

“I’m plascha zuond bain fin uossa"

Las scolaras e’ls scolars da la 3.a e 4.a matura bilingua rumantsch tudais-cha quintan da lur prümas eivnas o’ls prüms ons passantats a l’Institut.

In terza ed in quarta gimnasi esa pel mumaint ündesch scolaras e scolars chi han tschernü la matura bilingua rumantsch tudais-cha. Dad Ardez, Scuol, Tarasp, Sent, Ramosch e Martina suna. Eu n'ha l’impreschiun chi saja duos classas attentas ed interessadas. Plansieu cugnuoscha lur vistas ed eir las vuschs am sun adüna plü cuntschaintas.Tschertün(a)s sun quia fingià daspö la prüma gimnasi, oters / otras be ün pêr eivnas. Ils duos scolars e las nouv scolaras quintan da lur temp passantà fin uossa a l’Institut, da las sfidas da far il pass da la secundara i’l gimnasi, las prümas eivnas in ün muond incuntschaint, il gimnasi da sport, da bellas varts e main bellas, temps plü caotics dürant la renovaziun, il bun clima chi’d es uossa illas localitats chi splenduran in lur nouv vesti e dad otras müdadas chi ha dat ils ultims ons.

Eu m’allegr da til(la)s pudair accumpagnar ün toc in lur vita, da scuvrir cun el(la)s il bê e las richezzas da nossa lingua, litteratura e cultura.

Uorschla Natalia

Scolar(a)s da la 3.a chi fan la matura bilingua

Mara Amstutz

Ün nouv chapitel ha cumanzà – il gimnasi. Per mai esa stat ün grond müdamaint dal seguond s-chalin ot i’l gimnasi. Cumanzà n’haja però fich bain. La gronda part da mia classa cugnuschaiva fingià. Uossa sun passadas tschinch eivnas ed i para sco sch’eu gess fingià ons a scoula quia. La glieud es fich agreabla ed id es adüna alch da rier. I ‘m plascha fich bain ed eu sun cuntainta ch’eu am n’ha decissa da gnir quia a scoula. Pel avegnir a l’IOF am giavüscha ch’eu possa imprender bler e ch’eu m’ inclegia bain cun mias conscolaras e conscolars.

Saskia Barbüda

Eu fetsch il gimnasi da sport ed uschea n’haja illas lecziuns libras e cur cha tschels da mia classa han gimnastica, trenamaints chi sun integrats in meis urari. Las prümas eivnas d’eira fich stangla e meis corp am faiva mal dapertuot. I s’ha dat üna ter müdada cun trenar. Avant faiva duos trenamaints l’eivna culla classa da sport e uossa trena minchatant duos jadas al di. Eu sun però cuntainta e fich motivada. Dal damangiar illa mensa suna statta ün pa stutta. I nu’m paraiva propcha bun ed eu vaiva fingià stübgià da tour cun mai giantar da chasa. Ma daspö cha’ls scolars da l’”Ignite” sun rivats, esa capità alch illa cuschina. Il damangiar am para meglder ed eu sun cuntainta da nu stuvair tour cun mai alch da chasa. A mezdi n’haja üna fom naira ed eu m’allegr da survgnir ün bun giantar. Il viadi cul auto da posta nu va adüna uschè bain. Suvent manchantaina quel be per ün pêr minuts. In gövgia stöglia displaschaivelmaing spettar sü Ftan e giò Scuol üna mezz’ ura, quai voul dir ün’ ura in tuot per rivar a chasa.Tuot in tuot am plascha il nouv lö da scoula fich bain. Eu am saint bain illa classa ed eir scha’ls magisters sun differents, suna flots. Eu speresch da pudair passantar amo quatter bels ons a l’IOF. 

Alena Camastral

Eu n’ha uossa  passantà plü o main la quart’eivna a l’IOF a Ftan. I’m plascha zuond bain fin uossa. Ils uraris sun fich variats e cun quai ch’eu poss eir amo trenar sper la scoula, am fa quai amo daplü plaschair. Quist temp suna magari suot squitsch, causa cha no vain prosm’eivna bleras prouvas. Illa cumpagnia am sainta ourdvart bain. Id es ün’atmosfera fich agreabla. Forsa stoss eu amo chattar mia structura persunala per rablar tuot suot ün tet.  

Jonas Marti

Eu sun a l’Institut fingià daspö la stà dal 2021, davent dal prüm on dal gimnasi. I m’ha adüna plaschü vaira bain sü qua. La cumpagnia  es divertenta e la vista es eir fich bella. Però eu nun ha jent tuot las lecziuns. Tschertünas sun plüchöntsch lungurusas e tscherts magisters m’agitan eir ün païn. Quist on vaina üna flotta classa. Cun tuot las scolaras e’ls scolars eschna in bler daplüs.  

Ines Santos Neiva

Il cumainzamaint a l’Institut es stat il cumanzamaint d’ün nouv chapitel in mia vita. Davo trais ons plüchöntsch difficils a Scuol nu savaiva che chi’m spettess. La prüm' eivna es ida planezzas, tuot d’eira nouv. Nouvas fatschas, nouvs areals, nouvas constellaziuns ed oters sistems. Ma tuot m’ha insè plaschüda ed eu n’ha gnü ün sentimaint agreabel per la prüma jada daspö lönch. Eu n’ha l’impreschiun da m’avair acclimatisada fich svelt in quista nouva scoula ed eu speresch cha’ls prossems ons quia gnian fich bels e ch’eu possa imprender bler.

Nora Sedlacek                                                    

Dürant las prümas lecziuns am paraiva tuot ester. Eu nu faiva quint cha tant füss oter. Eu m’ha stuvüda adüsar vi da tuot las fatschas incuntschaintas e’ls numerus müdamaints. I m'ha surleivgiada da savair ch’eu nu d’eira l’unica chi ha cumanzà quist nouv chapitel in ün  ambiaint uschè different. Las prümas lecziuns d’eiran plütost monotonas. I gniva dumandà chi chi’s saja, ingio chi’s stetta, che occupaziuns per passatemp chi s’haja e che chi sajan las aignas paschiuns. Davo la prüm’eivna as vaiva dimena üna tscherta savüda chi chi d’eiran ils conscolars e las conscolaras. E lura s’esa darcheu rivà i’l ritem da scoula. Eu stögl dir cha uossa ch’eu sun fingià plüssas eivnas a l’IOF am n’haja adüsada fingià dret bain vi dals müdamaints e n’ha ün gust d’avair fat quist pass. 

Scolar(a)s da la 4.a chi fan la matura bilingua

Medea Conrad

Per mai esa stat  ün grond pass da la scoula secundara i'l gimnasi. Eu n’ha stuvü m’adüsar vi dal nouv möd d’imprender. I’l gimnasi s’haja d’imprender bler plü independentamaing.  Davo il prüm semster d’eira adüsada da far tuot in ün möd autonom. Dürant la fabrica es stat tuot ün pa plü caotic. Ma la planisaziun da la scoula es gnüda plü organisada e structurada daspö cha la renovaziun es terminada. Ed eir inschinà s’ha intant bler megldrà. Il nouv program culs “Ignites” am para fich gratià ed interessant. Eu sper cha nus scolaras e scolars da la Svizra hajan üna jada la pussibiltà da visitar la scoula a Singapur, quai am paress fantastic.   

Julia Damerow

Quist es fingià il quart on ch’eu sun in quista scoula. Daspö ch' eu sun qua s’ha müdà fich bler.  La direcziun s’ha müdada ed i han fat üna gronda renovaziun. Implü s’ha ingrondida mia classa da quatter a desch scolaras e scolars. Eir scha tuot quai es capità in be trais ons m’haja parüda ün bel temp fin uossa. Eu n’ha chattà nouvas amias ed amis ed imprais bler. I’s bada planet cha la matura vain adüna plü dastrusch e chi dvainta plü serius. Pels prossems trais ons m’allegra ed eu am vögl preparar bain pella matura. 

Mira Mayer

Eu vegn il seguond on a scoula quia a l’Institut otalpin. Tenor mai füssa greiv da chattar üna scoula in ün plü bel lö co quia a Ftan. La vista es simplamaing incredibla ed ils cuntuorns sun simplamaing idillics. L’edifizi svessa es eir fich bel. Las stanzas da scoula sun cleras ed avertas. Nossa mainascoula duonna Caroline Taylor es üna duonna fich cumpetenta e faira. Eir schi'd es stat quia  minchatant ün pa caotic culla fabrica, spordscha quista scoula a nus üna buna educaziun. Eu n’ha imprais fingià bler e vegn jent a scoula a l’IOF.

Mia Portmann

Ir a scoula a l’Institut otalpin a Ftan es suvent fich divertent. Quai ha bler da chefar cul fat chi’d es classas agreablas. I sun plüchöntsch pitschnas e minchün ha la pussibiltà da gnir a cugnuoscher bain a seis  conscolars e sias conscolaras. Causa quai esa eir üna buna atmosfera illa classa. Implü haja  l’avantag chi s’imprenda plü svelt perquai cha magisters e magistras as pon concentrar bain sün mincha singula scolara e scolar. Eu giod meis temp a scoula a l’IOF. Daspö la renovaziun esa ün bun clima illas stanzas e l’areal in general. I’s riva da’s concentrar bain ed i’s sainta meglder. Eu n’ha  otas aspettativas in quai chi reguarda ils ons chi gnaran e ch’eu sarà amo qua a l’Institut.  

Balduin Tönett

Id es adüna darcheu puncts culminants e lura darcheu da quels main bels. E sco adüna esa magisters chi m’agitan e precis uschè eir scolars e scolaras, ma quai fa part da tuot. Vairamaing am plascha quia. Pel mumaint vegn eu fich gugent a scoula a l’IOF. Tuot es cuntschaint, tuots sun cuntschaints e mia gruppetta d’amis es quia fingià daspö ün on o daplü. Cun qua ch’eu n’ha gugent roba ch’eu cugnuosch fingià am sainta sgür e bain. Il meglder am para cha la nouva directura ans taidla e piglia sül seri nossas propostas. Dit cuort: Eu n’ha l’impreschiun cha daspö ch’eu sun quia s’ha la scoula megldrada dad on ad on.