Uorschla Natalia Caprez Brülhart
Quella da Jonin chi faiva chatschöl (Fain manü, pagina 12)
Quai es ün dals prüms raquints cha Cla Biert ha scrit ed eir il prüm raquint in seis cudesch Fain manü (1969/1979) chi tratta da Jonin:
Jonin es ün mattet chi sa far da tuottas sorts lavurettas (…) In cumpagnia dals mats til as vezza be d’inrar, e cur chi’s dan, schi el va da tschella vart. (…) A la posa s’fa’l adüna via pro las schoccas per giovar a ballas, intant cha seis cumpogns giovan a la giallina zoppa. Mo uschigliö ün brav mat.
Nu s’haja l’impreschiun da til cugnuoscher fingià ün pa davo quistas pêr frasas?
Üna jada ch’el vess stuvü perchürar ils vadels la prümavaira, s’ardüa’l vi pro las mattas a far chatschöl. Là es eir Aitina chi ha tarschoula nairas ed ögls sco parmuoglias chi glüschan e rian. Aitina ha per marus a Jonin, eir sch’ella disch cha quai nu saja gnanca vaira e ch’el saja be ün trid. Ün vadeïn va intant a cupichas aint il En e las uondatschas furibundas til stiran inavant sainza cumpaschiun. (…) La vadellina, impè es amo a la riva e nu sa sch’ella dess ir davo tschel o tuornar.
El sfuondress il plü jent e tuorna a chasa be varguogna e pür cur chi fa fingià s-chür. Mincha tschücha a la riva da l’En as transfuorma in alch figüratscha schnuiziusa e tschübelins fins d’ün utschèin til fan tschüffer la pel giallina dal spavent. In seis let plü tard as stira’l invi’ed innan e nu riva da cludir ögl.
Be cha tuot gess oura in bunas…
Co chi va a finir ed eir oter plü ha illustrà Ladina Ammann in seis comic.
Co ch’eu n’ha imprais a chantar (Fain manü, pagina 18)
Il mattet plain poesia vaiva üna relaziun ambivalainta cun seis bap chi gniva svelt grit, ma d’eira minchatant eir ün lom: Eu pudaiva star dasper bap cur ch’el dschaiva: “Vè meis figl, vè!” Lura vaiva’l buna glüna ed eu das-chaiva perfin metter l’uraglia sül vainter da la guitarra. Mo quai urtaiva be d’inrar, perche bap sunaiva la guitarra eir cur cha las fodas sü pel frunt d’eiran chafuollas, cur ch’el nu dschaiva “vè nan, figl, vè”, cur chi’s staiva taschair; lura nu chantaiva’l neir bricha, el sunaiva be e seis manun crotsch tremblaiva ün païn cun müdar l’accord, casü, pro’l culöz da l’instrumaint.
Üna saira ch’el tadlaiva darcheu cull’uraglia sül vainter. - i nu’s vezzaiva a mamma, i nu’s vezzaiva nöglia, i‘s dudiva be, i nu’s dudiva gnanca plü - til disch seis bap: “Uossa schi chanta, meis figl”. Mo el nun es bun. I nu vain oura gnanca tun. I til serra la gula amo daplü davo’ls pleds da seis bap via vers maisa: “Mo tschütta uossa, quist cheugross.”
La bunura chi van a sgiar sü da munts chanta il bap davant üna peidra fin cha’l serpaischem cumpara. Quai es üna bes-china ourdvart cun ün’udida grondiusa, e sch’inchün chanta bain, mo propcha bain, schi vain ella oura e taidla. Nos tracagnottel s’metta lur’eir el a chantar e chanta fin ch’el s’perda bod via plain spranza cha’l miracul s’muossa e fin cha sar Dumeng s’dumonda schi manca alch a quel uffant.
Las sumbrivas dal Munt Muntèr tendschan fingià sco leuatschas s-chüras aint e giò pellas costas e cun üna larmuna da la vart giò” chanta il mattet: “La not s’approsm’in prescha, già cling’il sain.” E lura, la larmuna vain sütta.
Invenziun o realtà? Cla Biert svessa disch d’avair imprais a chantar precis in quist möd da seis bap.
Selina Müller s’ha laschad’inspirar da quist raquint miss in tuns e chant da pleds e cuntgnü.
Pangronds (Fain manü, pagina 141)
Nicole Pinto Ribeiro e Nina Camastral s’han dedichadas a l’üsanza da Pangronds chi gniva festagiada il di da Sonch Steivan a Scuol, ils 26 da december, e ch’ellas cugnuoschan eir da lur infanzia.
Cla Biert descriv’il cumportamaint dals uffants dürant l’üsanza, integrond detagls chi documenteschan las preparativas aint pel december cur chi’d es gnüda la prüma naiv gronda e’l di stess da Pangronds, cun minuziusità e sensualità à la Biert, illa culissa dal cumün da Scuol e seis contuorns.
Subit cha’l magister piglia la craida e scriv’alch vi da la tabla giran las rollinas d’palperi da banc a banc tanter las mattas. I tiran la büs-cha pels marus da pangrond. « Chasper», scutta Mengia vers tschellas, «Aita ha trat a Chasper! » Tuottas rian suotoura. (…) Aitina es gnüda tuot cotschna ed ha svelt dat man la penna.
Co gnir daspera a sia venerada, s’dumonda Chasper chi ha jent eir el ad Aita. Quant bel chi füss sch’ella perdess alch per gratai, ed el pudess cleger sü, che furtüna chi füss a pudair star aint il banc davo ella e laschar passar sias tarschoulas suravi ils mans, planin planin, e tillas schmachar ! Far imprastar la gomma e star sü ün païn per savurar quell’odur frais-cha dal scussal.
Ad Aita less eir Peider cumbain cha dar pro dessa’l pür l’ultim. El fa da las tuottas per dar in ögl e vaira bravüras, s’pettna perfin sia marüschla a la zoppada avant co ir via sün chant porta. Ma el nu survain gnanc’ ün pangrond quel di, intant cha Chasper ha üna marusa per vart. Ad Aita ed a Mazzina. Eir scha Peider nu para insomma na in imbarraz, imprometta’l in impissamaints: « Quista tilla squintaivat, ingün pangrond, va bain, va fich bain ! ». E…. guardai ils disegns!
Oura pro’ls puozs (Fain manü, pagina 160 ss.)
Ils uffants sun oura pro’ls puozs a perchürar ils vadels per chi nu mütschan sü aint illa prada, perche cun magliar spogna vegnan scuflats, e lura es qua sar Dumeng, il pendrader.
Quia tambas-chna jent e fan eir robas a la zoppada. Chasper ha cigarettas. Nuot ha tut ils zurplins. Ils mats füman. Mo id es nom verer che chi’s bajocca, perche Andrea nu sa nouvas, quel gess a potar schuber net, lura dess quai darcheu var trais dumengias stüva da scoula, sainza giantar! (...) Las mattas sun da tschella vart dal pas-ch, sur la storta da la stradella (...) i tavellan alch chi nu’s sa che, la rumur da l’En maglia tuot quai chi dischan. Be cur cha’l vent volva invia as doda lur riöz. Ellas han badà chi’d es alch sfuschignöz davo’ls trembels. I van oura a verer che chi gira e dan ögl ils ruos-chs. “Beeh! ¨üna rana! Üna rana! Che bes-cha trida, ella vain davo mai, ui ui!” sbraja in tuot in üna jada Flurinda e lura è’la fatta.
I fan fümar il ruos-ch e til brassan sur il fö cun ün entusiassem frenetic ed ün’ögliada be arsaja. Ma cur chi dà ün schlop suord, ningün nu fa pled. Pover ruos-ch! Schmurdüm e cheus bass. Nan da la frus-chaglia schuschura l’En, fraid e sul. E la cuolpa? Nun es ningün.
Cla Biert ha vuglü muossar eir la vart crudela i’l uffant e scriva in quist raquint cunter quella morala chi voul zoppantar quai. E d’alchvarts manzuna’l chi’s tratta eir quia d’ün’istorgia vaira.
Dal rest, quist tema o plüchöntsch tabu ha schoccà ed indegnà a seis temp a diversas lecturas e lecturs. Ed amo adüna cun leger a scoula quist raquint daja pelplü ter discussiuns.
Arina Carpanetti ha fat il comic per quista tematica chi tocca sül viv.
