Charas lecturas e chars lecturs da nos Blog
A la fin darcheu cumponimaints scrits da la 5avla. I han svutrà aint in ün scrignöl cun aint da tuotta sorts ed han scuvert büttels ed ün anè. Da star be stut.
Jodai ils pleds! Bels viadis in impissamaints as giavüschan.
Balduin, Julia, Medea, Mia e Uorschla Natalia
Il büttel da nona
(Balduin Tönett)
Eu svutr aint ils scrignöls da la stüva da bap. Davo tscherchà ils büttels in differents chaschuots am dà in ögl la s-chaffa veglia da nona. Quella s-chaffa nun es mai gnüda drivida daspö ch’ella es morta, be üna jada vaina mia sour ed eu guardà laint per verer ün pêr chartas cha nona vaiva surgni üna jada. Eu vegn per las clavs e stoss provar oura bod tuottas per chattar chenüna chi va illa claviglia, Eu driv ün chaschuot e chat ün vaiderin plain büttels. Sper quel vaiderin as rechatta la trocla da cusir cun aint fils. Nona tils varà dovrà per cusir las giackinas per seis uffants. Eu svöd oura la chicra da vaider e millis da büttelins e bütteluns am svoulan incunter, blers sun be nairs o brüns, ma eu vez eir da quels culurits. Ün am dà güsta in ögl ed eu til pigl sü cun meis poldsch e meis daint da muossar. Ün büttel alb cun fluors blauas e gelguas. Il contrast da las culurs am plascha. Sül büttel esa pantoflas ed aquilegias, las fluors cha nona pitturaiva il plü gugent. Sainza stübgiar üna pruna metta il büttel in busacha e rumisch svelta tuot il dischuorden.
In mia stanza guarda aint per quist büttelin e stübg. Eu nu bad ch’eu nu stübg svessa dingionder cha quist buttun deriva. El stübgia per mai. Il büttel discuorra cun mai, sa Dieu perche. Eu sun be uraglias e nu fetsch ün mucs. Cun üna vuschin’ota am quinta’l: «Finalmaing suna our da quist chaschuot, plü bod suna gnü dovrà bler, fin pro la müdada. Eu e tuot meis amis eschan gnüts büttats in quist s-cherp da vaider, miss in ün chartun e davo eschna gnüts tuts oura ün pêr dis plü tard. Cur cha nus eschan stats aint il vaider per ün temp ans hana miss aint il scrign in ün chaschuot s-chürdüms. Mai plü nun eschan nus gnüts dovrats. Ill’infanzia da tia nona imbelliva sia giacca da jeans prediletta, ma subit ch’ella vaiva cumpli saidesch d’eira la giacca massa pitschna e nona ha gnü oters interess. Ella ha cusi üna schocca da jeans our da la giackina ed ha tschernü a mai sco büttel preferi e fin al di d’hoz am dumonda che ch’ella ha fat cun meis fradgliuns. Davo eschan eu e tia nona stats in sortida ün pêr jadas, be d’inviern suna restà illa s-chaffina. Eu dschess cur cha Pieretta vaiva intuorn 25 ha ella cusi üna
tas-china da jeans e dat quella a seis marus. A mai ha ella tgnü in salv suot seis plümatsch, sco üna sort portafurtüna. Davo ch’ella ha gnü a teis bap cun Dumeng, m’ha ella pitturà. Lö per purtrets nu vaiva nona plü. Büttels d’eiran in quel cas fich tscherchats. Lönch nun esa plü i ed eu sun gnü miss pro tuot tschels büttels, in quist vaiderin, ma avant quai ha ella cusi a mai sün üna giacca fatta culs spaits per Armon. Quella vaiva aint Armonin chi d’eira be ün tracagnottelin cur ch’el vaiva duos ons. Vairamaing laivan dar la giacca ad inchün oter, ma nona d’eira darcheu in spranza da Tumaschin e til ha lura dat ad el. Ma da la mort da Dumeng d’eira nona fich trista e la giacca tilla algordaiva a seis hom, perquai tilla ha’la regalà. Avant quai am ha ella taglià giò e miss in ün purtret dürant duos ons. In cuschina d’eira eu e vezzaiva a mangiar mincha saira a tuot la famiglia. Davo quai però ha meis temp tut üna fin, Il purtret es gnü spichà giò ed eu sun restà fin uossa in quist chaschuot, s-chür, quiet e lungurus. Grazcha cha tü m’hast tut oura. Quists 50 ons sun stats lungs per mai.»
Eu met il buttun in mia buorsa e’m decid da til tour cun mai dapertuot, adüna darcheu quinta’l alch da nona o da bap e pin, d’uffantins. Mincha jada cha’l büttel in mia buorsa am quinta istorgias bada quant greiv cha la vita da meis paraints es vairamaing statta. Cun mincha pled dal büttel bad eu perche cha mia nona, meis pin e meis bap sun uschè sco chi sun, e pervi da quai taidla e taidl. Eu bad cha la roba chi’m disturba vain dad alch chi nu m’es mai gnü quintà, e perquai am decida d’acceptar a minchün uschè sco ch’el es. Eu bad cha’l caracter vain fuormà dad algordanzas o mumaints specials chi pon müdar tuot in paca pezza.
Ün büttel dals sömmis
(Julia Damerow)
Eu svutr aint ils scrignöls d’üna s-chaffa da mia nona. Aint a là esa da tuotta sorts. Id es ögliers, purtrets vegls, üna forsch e tanteraint til vezza, ün bel di d’instà. Id es ün büttel blau tschêl, dals sömmis. Sainza stübgiar bler til metta in mia gialoffa e til pigl cun mai. La saira a chasa, cur ch’eu sun güsta a metter mias chotschas per lavar, til piglia our da mia gialoffa, a quist büttel blau cler. El ha quatter fourinas, üna surfatscha glischa e da la vart, quai am dà pür uossa in ögl, bels muosterins cun fluors in tuot las culurs. Las föglias da las fluors sun scumpartidas intuorn ed intuorn las quatter fouras da büttel, e’s stortiglian üna aint in tschella. Ma co nu n’haja vis quists detagls incumparabels fingià cur ch’eu til n’ha tut our da la s-chaffa da nona?
Meis impissamaints vegnan interruots d’üna vuschina chi’m disch be da bass : “Tü nun est la prüma chi nun ha vis mia valur.” Eu fetsch ün sigl e’m dumond dingionder cha quista vuschina es gnüda o am n’haja be imaginada tuot?” Ma lura cumainza la vuschina darcheu a discuorrer: “Che guardast uschè persa, eu discuor cun tai, schi, eu, il büttel.” Cun ögliuns guarda aint per quist büttel ingio chi’s fuorma uossa our da las quatter fouras üna fatschina charina cun ögliuns chi guardan aint per mai. Eu nu poss bod crajer cha quist büttel da nona discuorra cun mai, ma co es quai be pussibel? Il büttel ria e disch: “Eu sa chi nun es normal ch’ün büttel discuorra cun tai, ma nun avair temma, nüglia nu’t po capitar.” Amo adüna schoccada, ma a listess mumaint eir fascinada, guarda aint per quist büttel e til dumond co ch’el es rivà pro mia nona in quel scrignöl ün pa suos-ch e plain crom.
El am quinta: “Mo quai es üna istorgia lunga, eu n’ha gnü üna vita plain aventüras avant co rivar pro tia nona. Dimena, eu sun gnü prodot in China aint in üna fabrica schmasürabla insembel cun milliuns dad oters büttels. Ma eu nu guardaiva oura uschè sco uossa, dimpersè d’eira plü bod ün büttel sco üsità, dad üna culur. Dimena meis blau n’haja adüna gnü. Davo esser stat in fabrica suna gnü cusi vi d’üna blusa alba cun sü fluors blauas e lura rivà aint in üna vaidrina in üna butia da büschmainta. Là suna stat lönch fin ch'üna mamma amo giuvna ha cumprà la blusa e natüralmaing eir a mai. Ma trat aint nun ha ella mai quista blusa. Ons a la lunga d’eira aint in quista s-chaffa s-chüra infin ch’üna mattina ha tut la blusa e m’ha simplamaing strat davent e tut cun sai in stanza ingio ch’ella ha cumanzà a disegnar sü las fluors sün mai in tuot las culurs ch’ella ha chattà. Ella d’eira superbgia da mai cun quai ch’eu d'eira dvantà ün büttel unic e m’ha muossà a minchün. Eu sun dafatta ida a scoula cun ella, ma davo üna temp ha’la pers l’interess per mai ed eu sun restà sül pult dad ella fin cha la mamma ha fat uorden ed am ha miss pro tuot tschels büttels chi d’eiran per vender al marchà da pülschs. Là suna lura rivà pro tia nona ed ella m’ha cumprà cun amo blers oters büttels. Ma cun ir dals ons ha’la dovrà o pers tuot ils büttels, oter co a mai. A mai ha’la tgnü in salv fin hoz.»
Tuot stutta guarda aint per quist büttel e nu sa che dir. Sun eu ch’eu m’insömg o che capita quia? Adüna darcheu guarda aint per quist büttel cun sia fatschina, ma plan planet svanischa quella ed eu nu sa scha tuot quist es capità o sch’eu am n’ha be imaginada. Il büttel però tgnaraja per adüna in salv.
Il chant d’amur da l’anè da ma tatta
(Medea Conrad)
Eu sez illa stüvetta da nona, la stanza s’implischa cun üna savur dutscha chi vain our da la cuschina. Pastinas frais-chas sco quellas ch’eu mangiaiva adüna da pitschna. L’odur fina as scumparta illa stanza e’m cufforta sco üna cuverta choda. Meis impissamaints viagian i’l passà e svaglian algordanzas lönch invlidadas.
Eu guard ed observ. Bler nu s’ha müdà, ils istess cudeschs sun illa curuna, la maisa es amo al listess lö e la s-chaffa da lain antica es eir amo adüna quia. Eu m’algord ch’in quella s-chaffa vaiva adüna svutrà per passantar il temp la dumengia bunura.
Uossa n’haja buonder, eu stun sü e chamin vi pro la s-chaffa. Be dascus driva il chaschuot e pigl oura la s-chaclina da lain da nona. Cun bler pisser tilla placha sül fuond, cun ün soffelin boffa davent la puolvra chi s’ha ramassada. La troclina as driva cun ün sgrizchöz e muossa il clinöz valurus da nona. Culanas dad or, dad ambra e perfin da perlas. Anels cun da tuottas sorts fuormas, cristals e craps e perfin divers bratschulets, fins e largs, bels e trids. L’oget chi’m dà in ögl il plü ferm es ün anè d’or. Ün bel, fin, cun ün crappin cotschen rösa d’immez. « Quist am plascha», dia be luotin. Inaquella vegn nona aint in stüva cun ün plat plain pastinas. «Hast chattà mia s-chacla cul clinöz ? », dumper’la cun ün rierin sülla vista. «Schi nona, là nun haja lönch na plü svutrà.» Nona dà dal cheu ed am tendscha nan üna pastina. «Quai es l’anè da tia tatta, sch’el at plascha til poust avair!» Eu m’ingrazch pel bel regal e nona va our da stüva.
Üna pezza regna quietezza, lura doda ün tschert schuschuri chi’s transmüda in üna melodia. Dingionder gnarà be quist chantinöz? Be debelin cuntinuescha la melodia chi tuna sco’l chant d’ün esser cun vusch fina e clera. Davo ün mumaint ch’eu n’ha provà da chattar la funtana da quista rumur suna gnüda a la conclusiun ch’ella stopcha gnir our da l’oget prezius chi’s rechatta illa palma da meis man, l’anè. «Quist nun es bain na pussibel!», di eu be da bassin. «Cler cha quai es pussibel! Eu sun bain la cumprouva cha quai es pussibel!», respuonda üna vuschina. Per ün tempet am dumonda sch’eu sun amo bain, ma davo avair ponderà üna pezza, decida da laschar chi tuna e da cumanzar üna conversaziun cun quist oget chi’m fa sentir sco sch’eu vess mangià ils fos bulais da giantar.
«Schi quinta’m ti’istorgia, tü anè striunà !» Sco sch’el vess lönch spettà a quista dumonda, cumainza’l a quintar plain euforia e plaschair. «Eu sun gnü fat al nord da la Frantscha, là ingio cha l’ajer es ümid e savura da sal. Meis cristal deriva da la Tailandia. Eu d’eira l’anè da spus da tia tatta Magdalena. Teis tat m’ha regalà ad ella fingià davo duos mais ch’el cugnuschaiva a sia marusa. El d’eira ferm inamurà, avant ch’el till’haja dumandà da maridar d’eira’l tuot agità! Adüna darcheu ha’l drivi la troclina e guardà per mai aint, tanteraint barbottaiva’l alch sco : « Be cha l’anè tilla plascha !» E natüralmaing cha tia tatta ha gnü ün gustun cur ch’ella es gnüda spusa, ella ha gnü grond’algrezcha da mai e m’ha observà mincha not avant co ir a durmir. Eu n’ha passantà decennis illa lai cun blers bels mumaints plain plaschair, algrezcha e spranza. Tanteraint haja eir dat ün pêr tridas dispittas, in üna lai cun duos cheugross sco els es quai inevitabel. Dis e dis nun hana discurrü e cur ch’inchün ha gnü il curaschi da dir pled es quai i a finir in sbrais e larmas, ma a la fin tils ha lur amur adüna laschà abinar.» Tuot commossa da l’istorgia, metta aint l’anè chi ha schmiss da discuorrer. Eu stun sü, bandun la stüva choda e clom amo « chau » a nona.
L’ajer dadourvart es fraid ed ils flöchins da naiv chi croudan giò da tschêl am fan tschüffer la pel giallina. Perô l’impissamaint da meis perdavants e da lur amur ardaint’e paschiunada am s-choda sco ün fö in pigna.
Il büttel cotschen vin da Paris
(Mia Portmann)
«Nona, ingio hast la forsch?» Eu svutr aint il büfè da cusir chi’d es precis suot la mantunada da stoffa e fils, intant cha meis ögls tscherchan ün’üsaglia per tagliar giò quist schmalajà scrittin da mias chotschas nouvas. «Aint illa trocla d’aguoglias aint il chantun dal chaschuot suot!», cloma nona our da cuschina. Eu tscherch amo ün pa, ma finalmaing am dà in ögl üna s-chaclina raduonda chi para be d’esser stachida plaina cun pastinas, ma cur ch’eu tilla squass ün zich, doda il metal dadaint chi clocca. In ün batterdögl n’haja drivi la s-chacla chi’d es implida fin a l’ur cun aguoglias, fils, spaits, crötschs ed utensils ch’eu nu sa gnanca perche chi’s douvra. Ma tanter tuot quist caos cucca oura eir ün monch d’üna forsch. Ma tantüna! Cun schlantsch prouva da strar oura la forsch, ma inaquella tschüffa üna forada. «Auà!» Eu sbrai e tegn mia chanvella, ingio chi’d es uossa ün’aguoglia suot mia pel. Sco schi nu füss avuonda, svöda dal sigl tuot las aguoglias giò da maisa e sül fuond. Planet perda la pazienza e nervada clegia sü tuot las aguoglinas ed aguogliettas chi sun derasadas sün tuot il tapet. Bod es tuot darcheu miss a lö aint illa s-chacla, ch'eu dod üna vuschina raca: «Guarda sast, tü cucca! Bod füssa darcheu rivà suot maisa. N’ha passantà in cas trais mais in quel tschoc fin cha nona am ha darcheu chattà, quai es pac agreabel in quella s-chürdüm.»
Eu fetsch darcheu ün sigl e stun tuot consternada in stanza. Sül tapet es amo ün büttel cotschen vin da saida, ch’eu n’ha survis, ma til vulair tour in man nu lessa sgürischem nöglia. «Ma püffa amo plü tort, spettast ch’eu svoula sü e davent?» Id es darcheu quella vusch raca chi para propcha da gnir da quist büttelin sül fuond. «Co….? » es l’unic chi vegn our da mia bocca. «Co ch’eu sun rivà sün quist tapet? Ma di tü a mai! Mia cuolpa nun esa cha tü hast duos mans schnesters.» «Na, co per l’amur da Dieu discuorra in tuot in üna vouta cun ün büttel?» Eu nu sa sch’eu stuvess star quia, cuorrer our da stanza o am internar subit in üna psichiatria, ma meis buonder nu’m lascha mouver. El cumainza darcheu a reclomar: «Tü saimpla am pudessast però darcheu tour sü e metter a lö, mia rain es planet veglia e fa mal davo tuot mias aventüras, sast?» Confusa dumonda: «Aventüras? Tü est ün büttel, quel nun ha gnü aventüras.» Uossa discuorra’l plü dad ot e ria, sco sch’eu vess quintà il meglder stincal dal tschientiner. «Scha tü savessast, öh, cun meis tschientetrais ons n’haja passantà daplü aventüras co blers da vo gigants. Est fingià statta üna jada a Paris?» Uossa s’ha mia confusiun darcheu müdada in buonder ed eu tschaint sper il flachin cotschen vin. Eu decid dafatta da til tour aint in man, cun ün pa respet. Chi sa sch’el morda? «Mo na, eu gess però jent a Paris», dia esitanta. «Eu bain sun stat, cun tia tatta. Vi d’üna schocca da saida. Üna bella cità es quai, da prümavaira bella cuntrada in flur e la glieud chi discuorra cun ün accent fin. Tia tatta savaiva eir discuorrer frances sco quels da Paris, ad ingün nu daiva in ögl, ch’ella d’eira d’ün pajais ester.» Meis tscharvè s’implischa cun dumondas. Co po quai esser, ch’ün büttel cugnuoscha meglder a mia tatta ed ha vis daplü dal muond co eu? Tuot es e tuna uschè absurd, ch’eu cumainz planet simplamaing ad acceptar la situaziun sco ch’ella es. «Hast tü ün nom?», dumonda a meis nouv cumpogn. La resposta vegn fich svelta e parderta: «Emil, ma teis nom nu’m stoust gnanca dir, quel saja.» «Ma Emil, che voust tü ch’eu fetscha cun tai? Eu at poss tour cun mai ed at muossar il muond da mia vista. Da quai ch’eu sa nu chaminan büttels svessa per la cuntrad’intuorn. Eir scha fin avant ün pêr minuts n’haja eir pensà, cha büttels nu discuorran.» Cumbain cha’l büttel, o co ch’eu til preferisch da nomnar davent da uossa, Emil, nun ha bocca, ni ögls, ni chommas o alch sumgliaint ad ün uman, para sco sch’el dess ün suspür. «Eu n’ha accumpli meis giavüschs da verer il muond, eu rest plü gugent illa troclina da nona e sainza tatta nu vegna inamöd ninglur. Ed asà, no büttels gnin da temp in temp rimplazzats cun zips, na na, lascha’m be quia.» Bod ün pa dischillusa metta ad Emil darcheu in seis chantun pro tuot quellas aguoglias e spaits. «Sch’eu vegn üna vouta a Paris at quinta da quai, nun?» «Schi schi, eu spet be buonder ed alch poust savair, eu nu mütsch da tai.»