Displaying items by tag: Litteratura Rumantscha
POETRY SLAM
A Jon Zanetti gratulaina cun grond plaschair per sia cumbatta poetica!
Seis texts «Il handy» e «Far e disfar» han fat furora. Na be sias creaziuns da nar, eir las stübgidas ritmicas musicalas da lingua da seis cumpogns e sias cumpognas da la 5avla strasunan intant amo be da per ellas.
Legiai üna per üna. Eu s’impromet chi vala la paina!
Uorschla Natalia
La maschina da cafè
Cristina Bazzell
In ün’ustariina nun existan secrets. Alch capità e tuot ils lavuraints san. Dramas daja adüna. Adüna alch per bajar, alch da rier. La maschina da cafè schaschina. Il club da l’istorgina as raduna intuorn la maschina. L‘ustaria es amo vöda, id es las 9.00. Nus eschan tuots però fingià lönch quia e vain preparà. Uossa esa da spettar a la signuria. Tuots han lur staziuns prontas per la guerra gastronomica. Eir meis buffet es pront. Il cling da vaider implischa il vöd da l’ustaria cur ch’eu poz l’ultim magöl da biera dasper il Zapf. Pamfatè, butiglinas da valser sun giò per terra. La tschuetta tillas schmaladischa: “Quistas schmaladidas butiglinas. Nu vessan pudü far meglder?! Na! Schi’s tocca üna lura croudan tuottas. Dess ir as far arder, quist crom.”
Eu am büt per terra. “Chara! Tü m’est eir üna. Tü douvrast ün cafè, dai vè nan, calma’t.” Schmetter da schmaladir nu faiv’la plü, dafatta cun seis cafè in man d’eir’la narra zocca sü per quels chi han gnü l’idea da prodüer las butiglias da valser uschè.
L’idea per tilla manar ad oters impissamaints: “Hast dudi? Clara e Thomas sun uossa ün pêrin.” Ella ferma seis pleds sco sch’inchün vess trat l’ emergency stop. “Na! Quai nu’t craja cha quels fan il daten? Nu s’ödiaivan? Be tschell’ eivna as giaivna bod vi da la gula.”
Dandettamaing as vezza a quatter cheus a cuccar our d’chadafö. “Quintaivat istorgias sainza nus?! Sezzüda pro las maschinas da cafè!”, sbrajan ils mats ed zack e bum tuot ils lavuraints da l’ustaria sun pro la maschina da cafè, cuschinunzs, abwasch, camarieras. Dafatta nos char sar schef. Uei, che arsaja!. “Dai oura culla pomma! Nus stain esser up to date. Nu’s laschar pender, perder.”
Cuaida da discuorrer, quai esa d’avair schi’s lavura illa gastronomia. Dumondas invi ed innan, vi e nan, tuots chi mettan insembel l’istorgia. Chi, che, perche, ingio, d’ingionder sast? Pès co’l di da lavar linzöls e las lavunzas a bügl. La maschina schaschina, curaschi. L’alcohol fa bajar, sbraja, manaja, paja, arsaja...
Ün cun ün toc, tschel cun l’oter. Fin cha tuots chi han l’intera fabla. “Üna camariera cun ün mecatroniker da la pendiculara, da nu crajer. Quist vegn bain ün’ istorgia da nar.”, disch üna. “Opposits atract, my friend. But she needs a man with money.”, manaja, ai, manaja il cuschinunz. Ai Salam e seis pleds da l’amur e raps, paress bod be sco üna da quellas duonnas chi marida be pels raps. “Discuorrer, yes yes, my friend. Avair üna duonna. No no, my friend, only trouble, only trouble, peace, i need peace.”
“Tü est schon ün salam, Salam! Discuorrast da raps e nun inclegiast l’amur.”, disch la pitschna seniora tanter da nus. “Amur es quai chi vegn! Listess schi s’es rich o ün pover schani, vegliet sco eu o giuven sco la naiv frais-cha. Istess.””
“Guisto, sorella, l’amore è l’amore. E l’amore fa che cazzo che voule.”
Il warenlift as driva: “Oh oh, Madam Chefflein”.
“Baja, sbraja. Laschai a quists povers inamurats. Ai ai pudain metter la “Dating show” aint il nom dal restorant.”
Sün quai nossa veglia seniora, la tschuetta scorta, disch a mai: “Che esa uossa vairamaing cun tai e teis signur?” “Oh, ääää—“. Eu cuc vi pro el, el ria, schmaladi signur, eu sa precis ch’el tils ha scuttà, ma nu varà dit ch’el es l’otra figüra principala, schmaladi utschè. Utschè, vent? Svelt davent. “Ääää--- eu dod cha la s-chella ha sclingi. Giasts!.”
Eu sun be pissers
Rebekka Marti
90, 60, 90… 100, 85, 110
Schi’s piglia quistas masüras e’s tillas conguala, as bada svelt. 90, 60, 90… armonia, sco’l tun cur ch’üna clav chatta sia claviglia. Il destin, simmetric, perfecziun. I paran d’esser fattas üna per tschella. 100, 85, 110... nöa, in congual cullas cifras d’avant. Lungurus, che’s dessa cumanzar cun quists nomers curius plü gronds, co quels d’avant... ma quai es tantün’il problem.
90, 60, 90... las 11:11 als 11 dals 11 dal 2011. ... 100, 85, 110... Venderdi, ils 13 marz 2020.
I para chi’s conguala duos sours, be cha üna es bella, ha bunas notas, sa che ch’ella dess far cun sia vita, ha ün ami, es fitta. Chavels voluminus, fatscha splendurainta, ögls blau clers o brüns, blers collegs, collegas, postura dret sü. Para d’esser la spranza in persuna. L’otra... bod inexistenta. L’elefant illa stanza, l’andina trida, tridatscha. Trida be avuond’è’la.
90, 60, 90... es sco baiver ün süerv d’aua fraida a las 3.00 a bunura cur chi s’es stat sü. Üna chalur, i’s chamina pro’l “fraschider”, as driva la porta e là è’la. Üna butiglia d’aua fraida. Ella para deliziusa, la plü squisita chi’s pudess baiver in quist mumaint. ... 100, 85, 110... il svagliarin sclingia, id es las 6.00 a bunura. Est pronta per ir a scoula?
Duos muonds differents, duos vitas.
90, 60, 90... ün rier da cour, üna clossa branclada, bratscha chi’t cufforta cur cha tü nu’t saintast il meglder. Inchün chi taidla teis pissers, dà buns cussagls e’t motivescha da far quai cha tü voust. ... 100, 85, 110... ün rier fos, üna branclada pac seriusa, bratscha chi’t cufforta be perche ch’ella sto. Inchün chi taidla, ma i va aint per ün’uraglia ed our da tschella, taidla be perche chi s’ha temma da far mal a tschella persuna chi nu’s tadless üna jada.
Üna es üna via gualiva, tschella es ün labirint infinit.
90, 60, 90... ün diamant in ün muond da merda. Be merda. Glüschaint. Quista preschentscha sco üna melodia cumponüda da Wolfgang Amadeus Mozart, chantada d’anguels.
90, 60, 90... sco ün bal da flöchins da naiv. Illa quietezza da l’inviern descendna jò dal tschêl blau-cler, sainza nüvlas, ün vent leiv chi charezza, glischa sur fatscha e chavels. I’s pudess fingià bod nomnar “heaven on earth”.
90, 60, 90... üna muntognuna chi para da’s stender vers il tschêl, less obtegner las stailas straglüschaintas, e riva. Tegna quist fö, clos. La nu vain arsa perche ch’ella s’inclegia cun tuot e minchün.
100, 85, 110... be mâ nu’m dumandar plü.
Vias lungas nu mainan adüna al destin. I’s cumainza ün viadi, sainza savair schi’s riva, be culla spranza svess. Girar e girar, inavant ed inavant, minchatant eir inavo. Girar e girar, inavant ed inavant, minchatant as rafüda. Quai es vita.
Da temp in temp stübg eu che ch’eu pudess far per gnir quist 90, 60, 90. Dar tanta fadia, per nöa e darcheu nöa. Quantas jadas am lessa amo congualar cun collegas, o eir collegs, fin ch’eu chapisch. Eu nu sun els, els nu sun eu.
90, 60, 90...
100, 85, 110... eu.
Il trabickel dal tonder
Marchet Nesa
La vibraziun da mi’ura am stir’our d’ün sön profuond. Eu bad il pais da la stanglantüm chi schmacha cun gronda forza in meis cheu.
Per am distrar dal fat real, cha sainza forz’e gronda vöglia stoss cumanzar quista bunura, dun il prüm sguard dal di,
sül trabickel schmaladi.
Cun meis pissers dalöntsch davent,
da tschella vart dal continent,
contaimpla video per video,
istorgia per istorgia.
Il polsch scroll’e scroll’e adüna,
bod plü pac e bod plü bler.
Ma pichà nu rest’ingüna,
be ün sentimaint liger.
Sguaz dal temp!
Sguaz tremend!
Eu sa, i nu fa sen,
i’m fa be don,
s-cherp dal malom!
Ma i resta quell’arsaja,
quel grond buonder cornius,
d’la prosm’istorgia, dal prossem clip,
chi pudess esser grondius.
Ed uschè rest in quist ciclus.
Il polsch gir’e gir’e gira,
el gira sainza fin.
Fin cha la realisaziun dal temp am tir’our da la trance,
eu am schen ed eu’m svarguogn da meis far ch’eu sa, es fos.
Uossa n’haj’ün stress tremend,
Our da let sun svelt sco’l vent,
chotscha, t-shirt e pullover
flöchins cun lat eu n’ha da’m mover
our da porta cun ün sigliatsch,
giacc’e chapütscha be suot bratsch.
Pel nair da l’ungla n’ha tschüf la posta,
che battosta.
Sainza pensar consciaintamaing,
meis man dret danövmaing,
va in busacha a tour… (suspür, pigl’our il handy)
Per ün mumaint vezza ma fatscha illa reflexiun da meis colleg, da meis inimi?
E meis polsch quel gira,
el gir’e gira sainza fin.
El gira.
Cura vain la fin?
Ingio rest’la be mâ?
Ella sto gnir, quai saja
In ün möd o i’l oter.
Ed amo ‘düna il polsch el gira,
el gira sco’l muglin,
pro’l pitschen aualin.
Quel chi gir’adüna,
eir quel sainz’üna fin.
Be schi capit’ün grond spavent,
ün clap boudun gnind sco cul vent,
- d’la fin es il cumanzamaint -
tras gods e sur palü.
Be cun ün tal evenimaint,
nos bun muglin nu gira plü.
Il handy
Jon Zanetti
Eu’s less invidar da far ün viadi. Ün viadi tras il temp.
Il prüm sguard dal di nu vain drizzà our d’fanestra, quel va in direcziun dal tagnin dal tuonder. No nu’ ns interessain per l’ora ma invezza eschna attrats dal buonder. Pês co’l buonder cun cornas fissaina noss’attenziun sül muond digital. Ma cha’l temp passa ad ün passar, ignoraina, fatal. Las plü nouvas nouvas da tschella vart dal muond, fan cha noss peis as distachan dal fuond. Pramfatella e pum, n’ha invlidà da tour l’ultim s-chalun. Cul nas sun splachà, precis aint pel quadrel surmürà.
Sdruaglià suna in ün muond chi para d’esser plü quader co raduond. Vi d’ün natel gnanc’nu stübg, stögl plütöst stübgiar ingio ch’eu mütsch. In s-charsella chat ün rap, ma quel nu’m güda bler, quia i’l temp da crap. L’üsaglia principala es il crap. Il crap es l’arma. Il crap es tuot. E tuot es il crap. Ils troglodits han oters pissers co da tratgnair lur followers. Insta e facebook -- tuots duos be robas per cucs.
Davo riva, guarda qua, in ün temp plü sviluppà. Il crap es rimplazzà. Metal es uossa tscherchà. Eir qua poss ir guardond – ün handy, nu vez zuond. Minchün es cuntaint, eir sainza s-cherp, chi per no es evidaint.
La spassegiada va inavant in ün’epoca surdorada. Uoss’eschna rivtas in Egipta, e quai na in üna cripta. Sast quants likes ch’eu vess survgni, cun metter las piramidas sün mia story? Dal fabricat o la sepultüra, vess quai generà üna vaira bravüra.
Il medioevi es la prosma staziun, quel temp s-chür da religiun e superstiziun. Sch’ün füss gnü pro cun ün natel, til vessna tut per ün apostel. Ma schi vessan cret chi’s tratta dad alch striunà, til vessna directamaing intschendrà, quai chi capita cun mincha puchà. Eir qua nun hana dovrà, quist mobel survalütà.
La refuormaziun cumainza, no tuots savain, be cun pichar tesas vi d’üna porta da lain. Quai fa liber la via pel svilup da la stamparia. Medias stampadas vegnan derasadas, ün svilup viral – analog e na digital. Neir là nun hana dovrà, quist mez arsantà.
Eir guerras e revoluziuns, da cumanzar suna stats buns. Subit es o ün’o tschella proruotta, far davo nu’s po plü inguotta. Chattà üna fin han eir quellas, eir schi nu sun stattas adüna las plü bellas.
E qua i’l temp contemp-oran, ningün nun ha plü temp. Ne da’s cufuonder, ne da respuonder. Tuot chi viva in ün stress, crajond da promouver il progress. Las uschedittas medias socialas chi’ns fan gnir persunas associalas. Aspettativas na accumplidas. E quai tuot, pervi da quist s-cherp chi’s chatta dapertuot.
Forsa cha la vita füss plü bella, scha no vessan ün crap, ün toc fier o üna bibla in s-charsella.
Far e disfar
Jon Zanetti
In seguit dudivat ün’analisa da pleds chi brancla ad üna critica invers nossa società. Pertocs nu’s dessan sentir tocs. E quels chi sun tocs nu’s dessan sentir pertocs.
Eu giavüsch bun divertimaint!
Ma müda quist pledin «dis» propcha tant? Illa musica fuorman il dis, il fisis (g) ed il ais ün accord in dur. Armonic e fin, uschè cha gnanca l’orma dal chan nu s’impipa chi’s pudess trattar d’ün morfem cun associaziun negativa. E listess ha’l ün’importanza, quist dis.
Eu manai propa «il dis» e na «ils dis». Quia esa nempe da star attent. Impustüt schi s’ha da chefar culla cliantella feminina. Las fasas repetitivas chi vegnan mincha mais chaschunan cha’l minchadi da mincha duonna es suotsura. Dal rest üna tematica chi nu vain tutta seriusa – simplamaing ün s-chandel, o na, üna varguogna e lasura amo üna blamascha, schi’s dumonda a mai. Ma basta. Tuornain inavo pro’l dis in fuorma singulara.
Dimena disch dafatta il möd da dir cha “far e disfar sajan tuots duos lavurar”. Ma lavuraina per viver o vivaina per lavurar? Far per as disfar ed as disfar per far? Tuot dumondas filosoficas cun milli respostas chi nu cuntaintan. Ma per furtüna esa avuonda da quels chi dedicheschan lur minchadi a stübgiondas profuondas. I sezzan vi da lur maisas bain organisadas in büros structurats e nettiats sco ospidals. Accurats. Schi, tuot sto esser accurat. Mincha fat ün fat, ün fat chi’s disfa. Ma ingio be mâ laschaina amo ün pa lö pel pensar uman?
L'uman – che bun chavazzin- l’uman stuvess metter daplü pais süll’umanità. Hai precis, umans cun sen pell’ umanità, quels fan chi va a viver darcheu qua. Sün quist muond regnà da nars, barbars, chi para dad esser suvent plü quader co raduond. E lapro nu s’impo gnanca ün pover uman sco no da tuot quist sigliöz insü ed ingio, ma lapro, davopro, minchün fa verer ch’el vess pudü agiundscher sia part per güdar a no, d’utrò o na d’utrò. Dat pro !
E dar daja amo la banadida disfurtüna, ün guaffen chi fa sfender testas d’ incuntin. I’s po avair disfurtüna in ün mumaint furtünà e furtüna in ün mumaint disfurtünà. Ma nu voula eir disfurtüna, dschain almain ün pa, per chi’s predscha e’s gioda darcheu la furtüna? Dumondas sur dumondas cun respostas sur respostas. La disfurtüna es pussanta. E la pussanza pigl’ il suraman e decida. E’ns suottametta e no stuvain tgnair nan la creppa. I nu’s po plü dir che chi’s pensa sainza chi vain miss il curtè a culöz. Chi saj’ il curtè o la pistola o la provisiun o las aczias o alch oter. Tuot dvainta pês.
Acids disfan in cas eir. Eu less pretender cha quai saja bain sgür üna lavur. Eir schi disfan e nu fan. Perquai cha ningün nu po star oura scha las fanestras sun cuvernadas cun vettas chi tiran adimmaint al temp cur cha’l sablun da l’oriaint schmerda nossa vista sül muond tant cuntschaint. Schi’s pudess be dumandar a la chaltschina vi dal vaider da’ns quintar dal contact cul acid da pulir as savessa formular üna resposta plü scorta.
E disfar po eir avair amo ün’otra significaziun. Disfar po esser tour ourdglioter alch o dafatta demolir. DEMO – che pledatsch. La demo es opür ün muossar, preschantar o ün ir sün via per render attent ad alch chi para important. Varsaquantas chi saran gnüdas terradas sco chi ris-chaiva da capitar culs dschembers tamangurais. Ma a la fin ha adüna vendschü la vardà. O na?
Chi saja cun o sainza “dis”, da star attent esa co chi’s tils douvra, ils pleds, perquai cha tocker pona e relaschar nattas eternas. Schi dimena, dovrain ils pleds ün per e na ün cunter tschel.
Il tinnitus tropic biling
Inscunter a l’Institut otalpin culla poetessa Flurina Badel e sia traductura Ruth Gantert i’l rom da la CH-Reihe.
U.N.C.B.
Co leger ed incleger poesia contemporana? Co far svessa vers chi clingian o sclingian, lovats bainin in lur cuntgnü, sch’el es existent? E cun che sfidas s’esa confruntà cun metter in pleds tudais-chs vers e colliaziuns rumantschas?
Dumondas cha no’ns vain fat cun leger las poesias e las traducziuns dal tinnitus tropic da Flurina Badel. Las poesias sun gnüdas edidas pro l’editionmevinapuorger dal 2020 e gnüdas premiadacul premi da litteratura svizzer. Il cudesch biling cun traducziuns da la germanist’e romanista Ruth Gantert, fattas cun finezza pel detagl, in ün s-chambi intensiv culla poetessa, es cumparü pro l’Edition Howeg, dal 2022 e cumpiglia üna postfacziun da Dumenic Andry cul titel «Spazis poetics Avischinaziuns a poesias da tinnitus tropic da Flurina Badel».
Flurina Badel ans ha regalà divers da seis cudeschs e’ns laschà savurar uschea sias fluors poeticas sün palperi. In seis üert dal tinnitus tropic. Da tuotta sorts culurs e fuormas cun materia chi glischa, picla e sgiazza, fladond odurs e spüzzas natüralas o artificialas e chantond üna chanzun amo incuntschainta fin qua. Chi vögl suvent stunar. Ils tschögns da Dumenic Andry in sias «Avischinaziuns» han permiss da gnir daspera e da drivir cun mincha poesia ün muond ed ün’istorgia. E las traducziuns tudais-chas da Ruth Gantert sun aignas e stan qua suvent sco da per ellas, expressivas in lur möd, ma sun eir interpretaziuns involuntarias chi zoppaintan culanas da reflexiun a tuot ils livels poetics. Adüna partind da la dumonda co exprimer il meglder il cuntgnü e superar la differenza tanter il rumantsch e’l tudais-ch. Qua o là s’haja dabsögn da plüssas linguas per chattar il dret pled o il dret möd da dir per exprimer üna chosa. Minchatant s’inclegia la poesia rumantscha pür cun leger la varianta tudais-cha. O almain s’haja l’impreschiun d’incleger. Per part esa duos traducziuns e stübgiar las poesias tradüttas permetta precisiun e profuondità.
Da che quinta’l il «tinnitus tropic»?
„Flurina Badel s’occupa da incuntschaint chi nu’s riva tradüer, declerar e registrar, be chi’s tratta da nos muond civilisà chi chaschuna fenomens sco nossa società da consüm, populissem o alienaziun, in fuorma dad individualissem e retgnentschas d’avair üna relaziun plü stretta cun inchün, ün muond chi’ns fa reflettar e metter in dumonda in ün möd quel incuntschaint chi deriva eir quel da no svessa.“ (tenor Rico Valär, adattà da U.N.C.B. in rumantsch, Kraftvolle poetische Irritationen. Flurina Badels „tinnitus tropic“, 2020).
La poesia tinnitus tropic ha dat il titel al cudesch. E’l cling dal tschübel da quel utschè chi s’ha schlantschà giò vers ils peis scuzs e’s splattütschà per terra via, tschüblaja in nossas uraglias sco’n tinnitus tropic. Chi’ns perseguitescha tras tuot il cudesch. La varianta oriunda da la poesia es gnüda elavurada e müdada plüssas jadas. I füss interessant a preschantar co chi’d es gnü a la versiun publichada ill’ediziun bilingua.
2020
tinnitus tropic
dist
rarità l’utschè
chi güzza seis pical da metal
luot lain passer
ma scuzza eu trabüch
l’utschè our da la fruos-cha fa
üna schlantschada in ot
da casü giò
frizza sün meis peis
sfracha speravia
alas battüdas sün catram
plajast in palperi da saida
e l’ajer tschüblaja
2022
tinnitus tropic
dist
rarità l’utschè
chi güzza seis pical da metal
our da la fruos-cha fa’l
üna schlantschada in ot
da casü giò
frizza sün meis peis scuzs
sfracha speravia
alas battüdas sün catram
plajast in palperi da saida
e l’ajer tschüblaja
Eir otras poesias da Flurina Badel s’han müdadas e’s sviluppadas, suvent in discussiun cun sia traductura. E poesias tudais-chas sun naschüdas our da las rumantschas. Fich bellas eir quellas. Cun ün agen cling. E perquai dvainta tanter oter il «s-cherp» ün «kasten» chi cumainza eir quel cun ün «k» sco oters pleds in grosser totempfahl.
grond pal da totem
la frais-chera
daspö ün’eivna
üna lingia naira
sfurmia tras la chadafö
suot il s-cherp svanischa
la colonia
our da meis cheu
grosser totempfahl
der kühlschrank
seit einer woche
krabbelt eine schwarze
linie durch die küche
unter dem kasten
verschwindet die kolonie
aus meinem kopf
Na be la poesia tinnitus tropic, eir otras sun situadas illas Tropas, cuntradas e pajais dals sömmis cun «vistas infernalas» be plasticarias (plasticarias schmaridas) o cun stagiuns e solstizis chi svaniran per dal bun (solstizi ipocrit). Otras as splajan in metropolas, ma eir in ün dachà, in stanzas, aint in chadafö o in oters lös, in ün kiosk per exaimpel.
Flurina Badel recitescha ourdadoura sia poesia prediletta, nicotin al kiosk, e sün pè, per esser plü consciainta dal cuntgnü, dals pleds e’l cling da la poesia. Schi nu’s fa puncts e’s scriva tuot pitschen as poja leger in plüs möds tscherts vers, sco l’«enjambement» seguaint: «Eu sun l’aua chi chatta müs-chel» e «müs-chel suna chi s’implischa».
nicotin al kiosc
tir
mia dosa cofeïn
am büt illa lavur
adascus palaint
meis cheu vers her
sguersch sün ta sumbriva
per verer scha teis man
tscherchess meis
eu sun l’aua chi chatta
müs-chel
suna chi s’implischa
cun ögls cregns
füma dad ot
I’s tratta d’üna poesia d’amur sco eir tras sal türkis, naschüda üna jada ch’ell’es statta al mar cun seis marus. Üna sbrinzla da la realtà vivüda.
Flurina es üna fluor fingià cun seis nom e sainta l’esser planta sco in flurmezmür: guot per guot spassischast. La potessa s’identifichescha amo plü suvent cun l’esser animalic e sia forza magica. Nu’s legia bod mincha poesia cun oters ögls schi’s sa ch’in quasi minchüna d’ellas as zoppa ün bes-cha? Tschertünas as muossan e’s preschaintan, otras stan a la guaita e’ns siglian forsa a la grata o’s sfuan be lommin in nos immaint la not. Na be il guis e las furmias, eir üna randulina (escapista), scarafags (culana da scarafags), peschs (l’esitar dal pesch) e diversas otras bes-chas chattaina.
Qua o là inspireschan a Flurina Badel eir poesias dad oters poets. In i spüzza d’algordanzas ed in ün oter context, douvr’la il purtret dals chameils chi uondagian sül siblun, là ingio cha’l lai es svani, illa poesia vanitas da Dumenic Andry:
vanitas
nav
invana
inclinada
bütta
sia ultima
sumbriva
aint il sablun
giò’l fuond
dal lai
desertader
cruschan
uondagiond
chamels
i spüzza d’algordanzas
quista stanza ha pissers
puolvra as maglia
tras vernisch da mobiglia
dodast il rumagliar
i’ls chaschuots deserts
la düna viagia vers il nöglia
porta sün sa rain chameils
abandunats laschan pender
las gobas e boffan
cha la tulipana sül maisin
perda petals
croudan in invlidanza
Alchünas da las poesias s’han sviluppadas da dialogs. Ün cas e quai ün extrem es harikiri tactic. Il suicidi per mantgnair l’onur in Japan pretenda il maximum d’ün’orma, disch ün eu. Il tü respuonda cun ün verb sursilvan, «nu surfar», «nun exagerar», la vita es ün provisori o passagera. E relativescha la pretaisa.
Lingua
E sco fingià dit cun oters pleds: Na be ils messagis e’ls cuntgnüts dal tinnitus tropic nu’ns fan mal e sclingian suvent sco’l tschübel da l’utschè da la poesia tinnitus tropic, üna rarità cun pical da metal. Eir singuls pleds agüzs sco aguoglias o la cumbinaziun da pleds fan üna musica cun clings nouvs chi’ns restan e’s fichan in no.
La poetessa nun ha jent be custabs loms, ma eir da quels chi pon seccar cun «i»s insistents. Dulur, che harikiri tactic! Adüna darcheu fa’la adöver da pleds internaziunals e vocabulari specialisà e cumbina cun s-chazi da pleds curraint: tras sal türkis, puma concolor, leopard da poliester», autoexorcissem. Ella integrescha minchatant eir pleds da linguas estras, qua l’inglais: Il guis chi ruina ils pneus e’ls cabels dals autos es il «meglder ecoactivist ever». Eir sias creaziuns da pleds dan da chefar cun leger. Invenziuns chi s’ha l’impreschiun d’avair fingià dudi d’alchvarts, adonta chi’s tschercha invan aint il dicziunari. Il pled «plasticarias» ha’la surtut d’ün Impuls da Göri Klainguti. Ed i nu’ns dà da buonder cha’l «guis sguizcha speravia» (not argentina). I para cha no cugnuoschan quist verb tant bain lovà i’l vers cha no inclegiain però be dal context. Implü giouv’la cun pleds elevats chi fan furora be plü i’l dicziunari e tils collia cul cuntschaint, provochond nouvas chadainas da suns illa poesia: «teis dimunis / sun be bumbardins», «deine dämonen / bloss knallfrösche».
Flurina Badel es plurilingua in seis möd da viver e pensar. Sia mamma discuorra tudais-ch svizzer, seis bap frances, seis bazegner e sia nona talian, a scoula è’la ida a Guarda ed a Ftan. Cur ch’ella s’ha missa a scriver sias poesias pel tinntus tropic a Vienna, ingio ch’ella es statta studenta ospitanta a l’Institut per art litterara da l’Università per art applichada, esa stat cler per ella ch’ella fess las poesias in rumantsch. Eir scha’ls stüdis ha’la fat per tudais-ch e’l tudais-ch tilla sta a cour.
E uossa, ingio via?
Flurina Badel disch ch’ella nu scrivess plü uschè sco ch’ella ha scrit sias poesias dal tinnitus tropic. Tenor Ruth Gantert segna la poesia suldüm prüvada la via da l’avegnir poetic da la poetessa.
suldüm prüvada
saint vastezza
ils ögls inaint
muntognas uondagian
l’aual penda calm tras il god
e tanter spelma
d’üna metropola sül far di
sun paesagi sulvadi
Impreschiuns
Mara
«Eu sun adüna ün pa confusa e perquai am faja eir bain da scriver ». Quai sun ils pleds da Flurina Badel chi’m sun restats. I’s pudess dir cha sias poesias sun in ün tschert möd confusas per mai. In meis ögls esa fich fascinant che algordanzas ed istorgias chi sun zoppadas davo mincha singula poesia. Eu persunalmaing vess interpretà bleras poesias cumplettamaing oter. Perquai esa stat fich impreschiunant da dudir da Flurina Badel vi da che ch’ella ha pensà cun scriver, eir sch’ella nu’s regordaiva per part plü. I’s bada ch’ella scriva cun corp ed orma, uschè sco ch’ella as sainta in quel mumaint. Eir a tadlar a preleger ed argumantar a Ruth Gantert, la traductura, es stat interessant. Ella ha quintà che difficultats ch’ella ha gnü cun tradüer ils singuls texts. Id es stat ün bel davomezdi.
Julia
I s’ha inclet alch chi nu para evidaint, nempe perche chi nu's tradüa pled per pled dal rumantsch i’l tudais-ch. Adüna as dumonda co exprimer il meglder il cuntgnü.
Saskia
Avant quist inscunter nu savaiva chi's douvra bler temp e chi's prodüa fich bleras versiuns dad üna poesia fin chi s’ha il resultat chi's voul.
Alina
clings agüzs e loms
dvaintan melodias müravgliusas
impissamaints in transa
turm aintan la testa
explicaziuns estras
permettan libertà
in equivalenza
persunala
Cristina
Oura culla pomma
bod ün, bod tschel
switch
il meglder es tschernü
eu substituisch
sentimaint e müdamaint
bler o pac
savair plain dumondas
decida per tai
agen ed unic
l’experienza individuala
bocca ed uraglia
fascinaziun dal tscharvè
Rebekka
vastezza abstracta
i’l muond cun
poesias multifarias
fascineschan
rinch d’ögliadas
degn
egual
i’s sainta bain
pleds ün sur l’oter
interpretaziuns extraordinarias
e traducziuns illimitadas
nu fan don
L’inscunter m’ha fatta realisar cha poesia contemporana (o poesias in general) nu ston adüna avair üna morala.
Marchet
malgrà il pais
dal bun giantar
dabsögn n’haj’uoss
da m’adattar
eu sez in banc
vainter saduol
impli cun rost
e na cul fol
discus vain brich
quist stil zuond classic
ma poesia contemporana
in möd fantastic
ester - tropic
discuors
viagiond
tras il passà
da flurina
traducziuns multifaras
giovond cullas linguas
richezza creativa
L’inscunter cun Flurina Badel e sia traductura Ruth Gantert es stat ün’excursiun litterara i’l muond da la poesia contemporana e da la traducziun multilinguala. Qua o là s’haja dabsögn da plüssas linguas per chattar il dret pled o il dret möd da dir per exprimer üna chosa.
Jon
tinnitus tropic
scriptura accumpagnada da traductura
chattà la via sü dal muot han
preschantà e discus
ris e scleridas
vegnan
bellezzas
La visita da Flurina Badel e da Ruth Gantert es statta ün’experienza tuottafat speciala. I s’ha fuormà ün dialog da traducziuns, discussiuns, risadas ed irritaziuns. Il congual tanter nossas traducziuns e quellas da duonna Ruth ans ha demuossà exemplaricamaing quant difficila cha la lavur d’üna traductura po esser. Cun quai ans esa eir gnü rendü consciaint cha mincha pled ha üna valur chi’d es da chürar precautamaing.
Inscunter cun Oscar Peer tras Mevina Puorger
Mevina Puorger nu cugnuschaiva be fich bain a nos autur cha scolaras e scolars legian cun plaschair, ella ha eir edi e reedi divers da seis cudeschs pro la chasa editura Limmat e cun si’aigna, editionmevinapuorger. Sia visita a l’Institut ha fat reviver ad Oscar Peer e dat invist’in nouvas varts da seis esser e da seis cudeschs. Ün davomezdi chi’ns ha fat star alerta cun algords cordials e reflexiuns ed impissamaints amo mai dudits.
Rebomb da nossas audituras ed auditurs
L’insai «Vi da che ch’eu pens minchatant» dad Oscar Peer - ün’ inspiraziun per nossas scolaras e scolars
(3.a e 4.a gimnasi, IOF)
Vi da che ch’eu pens minchatant
Oscar Peer
Per exaimpel vi da l’infanzia chi d’eira amo ün’impromischiun – ma intant noss’infanzia es fingià talmaing lontana, sco ün’otra vita. Eu pens inavo a nossa giuventüna cun sia turbulenza vitala – nossa giuventüna, bod paradis e bod infiern – l’amur chi’ns tribulaiva sco üna prümavaira violenta. Eu pens al prüm bütsch, a la prüma not passantada cun üna giuvna.
Eu pens a quels algords chi cumparan suvent be güsta dürant secundas, e ch’eu nu vegn mai da tschüffer, algords chi schmütschan sco uondas, aint il mar da nos inconsciaint. – Eu pens minchatant a l’ultim mumaint, am dumandond: Cura gnarà’l, ed ingio?
Eu pens a l’amabilità da blers umans ch’eu n’ha cugnuschü, homens e duonnas. Inchün am vaiva perfin dit: «Pro tai nu sun eu mai sulet.» E tuottüna, suvent as d’eira sulet, i’s vaiva desideri da baderlar, da rier, da confessar, da dar üna branclada; i’s pativa da l’aigna suldüm, i’s pativa d’ün minchadi anonim. Blers conumans d’eiran gentils, amiaivels, a a la fin restaiva suvent la dumonda: ans cugnuschaina vairamaing? Ans dschaina tuot? Co dvainta dialog?
Eu pens a quels chi d’eiran cun mai e chi sun uossa morts, eu am dumond, che chi faran uossa… Eu pens a quella saira ch’eu sun tuornà da la recruta, cun carabiner e turnister sülla rain: i d’eira november, clerglüna, ün zich favuogn, giosom la val glüschiva l’En. Sülla senda chi maina sü vers la staziun n’haja vis a mamma chi’m gniva incunter. Eu n’ha cugnuschü subit sia statura fingià ün pa sgobada, seis möd da chaminar ün pa pesant, la stanglantüm da seis pass. Cur ch’ella m’ha vis a gnir, s’ha’la fermada ed ha spettà.
Cagiò as dudiva il schuschuri dal flüm.
Vi da che ch’eu pens minchatant
Medea Conrad
Minchatant pens eu vi dal sparir. Fügir da la società, dal squitsch da scoula, dals conguals e da las aspettativas. Mütschir in ün muond liber, ün muond paschaivel plain algrezcha ed amur. Minchatant pens eu vi d’üna vita libra. Vi dad experienzas ch’eu pudess far e bels mumaints ch’eu pudess passantar. Bunuras plain chant d’utschels, cun ün favuogn liger e chod chi passa tras meis chavels. Eu m’imaginesch l’odur da las fluors in tuot las culurs ed il sun luotin da sains lontans. Eu am figüresch üna vita sainza dolur, temma e navruotta. Üna vita perfetta, simpla, üna vita irrealistica. In meis immaint m’esa consciaint cha la vita nu sarà mai be bella, implida cun amur e charità, ma alch in mai, zoppà illa chafuolezza da meis esser varà adüna la brama d’ün muond in pasch.
Vi da che ch’eu pens minchatant
Nora Sedlacek
Co füss quai d’esser creschüda sü in ün oter pajais, in ün’otra famiglia o in ün oter cuntuorn? Füss la vita lura plü simpla, plü flotta o dafatta bod l’infiern? Füssa amo adüna cuntainta cun meis dachasa, cun meis confamigliars e tils amessa amo tant? Chi sa, forsa füssa nada in üna famiglia richa chi stess i’l Oriaint, üna sainza tradiziuns engiadinaisas co ch’eu sun adüsada o üna chi’d es malperüna. No stessan immez il desert in ün palazi chi’d es gnü iertà daspö generaziuns, cun üna pensla d’or, mürs blaus e fanestras cotschnas. Per tuot l’abitaziun suot füssan pons, da quels bels tessüts a man. Ils piertans füssan gnüts transmüdats in üna gallaria e las plantas in clinöz prezius. Ils vestits füssan da valü chi splendura i’l sulai e lascha inavo üna sumbrivuna sül fuond.
Minchatant am duna da buonder sch’eu am sentiss dachasa in ün tal lö, ma a la fin finala suna quia i’l preschaint, in mia patria e’m lasch la libertà da pensar vi da tala roba.
Vi da che ch’eu pens minchatant
Saskia Barbüda
Id es ün mumaint fich quiet. Eu pens vi da Dieu ed il muond. Co füss quai da savair svolar? Avair alas ed esser libra e viver be i’l mumaint. Da svolar adüna plü amunt e verer il muond da suringiò, verer d’ün’otra perspectiva la terra e nossa vita.
Fingià il prossem impissamaint : Co füssa da far ün viadi intuorn il muond ? Imprender a cugnuoscher nouvas culturas ed umans. Els am pudessan quintar da lur sömmis ed eu pudess muossar meis muond.
E che fessa in quist mumaint sch’eu nu füss nada in Svizra, mia patria ? Füss mia vista sül muond ed ils umans otra? Che fessa tuottadi? Gessa a scoula? Che lingua discurrissa?
Chi sa sch’eu’m regord eir in d’üna pezza o in ün pêr dis da quistas algordanzas? Cura tillas invlidaraja e cura am gnaraja adimmaint ch’eu tillas n’ha invlidà?
Quists ed amo blers oters impissamaints vegnan e van. Ün pêr restan plü lönch e parts bricha. Da tschertüns suna consciainta sch’eu pens landervia, ma oters svoulan be dasper mai via sainza ch’eu bada.
Vi da che ch’eu pens minchatant
Inês Santos Neiva
Pensar ad alch, quai fetscha fich jent. Il plü jent cun musica. Minchatant am dedichescha a la chanzun ch’eu taidl güsta, minchatant però stübgia davo da la vita. Ha la vita ün böt? As dessa vairamaing viver eir cun tuot il mal dal muond? Eu crai da schi.
M’impais a quels umans chi nun inclegian cha la vita es insè adüna balantschada, cun nossas teorias da ying e yang ed otra roba. Quai cugnuoschan umans daspö ons. Co esa pussibel cha tscherta glieud vezza tuot talmaing negativ, eir scha la vardà es davant nossas fatschas e quai daspö millis d’ons?
Quai es cur ch’eu realisesch darcheu cha minchün pensa oter. Tuot ils tscharvels sül muond sun fats oter ed han imprais oter, be ün pitschen müdamaint pudess müdar cumplettamaing üna persuna. Quai es fascinant, ma am fa eir temma.
Vi da che ch’eu pens minchatant
Julia Damerow
Pensar as pensa mincha di da tuotta sorts. Ma il plü bler pensaraja a la scoula. Eu nu vegn be tschinch dis l’eivna a scoula, dimpersè eir las fins d’eivna e dürant las vacanzas. Eu stögl far lezias o imprender per prouvas. Eu pens vi da las notas ed in che roms ch’eu n’ha da’m megldrar. Eu pens a meis futur e’m dumond che ch’eu less far in avegnir, davo ch’eu varà a fin la scoula.
Daspö desch ons es la scoula il center in mia vita. Che capitaraja cur cha quist temp es a fin e che sarà il nouv chapitel? Quists impissamaints giran adüna plü suvent in meis cheu, plü dastrusch cha la matura vain.
Bler pensa eir vi dals ons passats, a tuot quai ch’eu n’ha fingià passantà in scoula. Impustüt pensa vi dal temp da scoula primara a Tarasp. Per mai es quai stat ons inschmanchabels cun bleras bellas experienzas ed aventüras chi’m restaran adüna in buna memoria.
Vi da che ch’eu pens minchatant
Mia Portmann
Co saraja üna jada e che d’eira üna vouta? Minchatant am daja da buonder, quanta influenza cha mias decisiuns ed acziuns da mincha di han sün meis eu in tschinch o dafatta desch ons. Cun tals impissamaints nu sguazza mai il temp, perche ch’ingün nu sa. Neir il plü sabi nu’m sa da dir, la megldra schanza da savair n’ha eu e quai be eu suletta. Be mincha individi svessa cugnuoscha precis tuot ils evenimaints passats chi fan ch’el es quai ch’el es hozindi. Eir schi nu’s regorda plü in detagl esa piculezzas chi caractariseschan la persuna dal quia ed uossa. Sch’eu pens minchatant a quai, schi riva a mia conclusiun cha far plans pel futur fa pac sen, causa cha tuot capita, siond consequenza dal passà ed il preschaint ha precis quel effet sül futur. Eir in situaziuns da temma o maladestrezza esa adüna bun da trar adimmaint: I vegn sco chi vegn.
Vi da che ch’eu pens minchatant
Alena Camastral
Co füss quai, co füss tschai, scha... ? Da quists impissamaints m'occupan suvent in meis minchadi. Dumondas chi nu’s sa respuonder, sömmis e giavüschs. Eu nu crai cha be eu, ma ch’eir prunas dad oters umans as fan blers impissamaints. Bels e da quels be spranzas o plain sgrischurs.
I dependa ferm che di chi’d es. Sch’eu dod illas novitats roba negativa, schi resta quai in meis cheu. I'm vegn consciaint cha nus vain ün paradis incunter oters chi sun per exaimpel pertocs da la guerra. Per ün mumaint suna lura fich grata ch'eu das-ch viver in ün paradis sco l'Engiadina. Da l'otra vart suna trista, causa cha ad oters vaja bler plü mal.
I dà però eir mumaints ch’eu nu das-ch stübgiar massa bler o dafatta nüglia. Quai nun es insomma na simpel d’evitar da m’approfundir in üna chosa o in tschella. Impissamaints particulars chi’m perseguiteschan di per di però nun haja.
Sco biatleta douvrast üna pazienza straminabla ed üna buna psica. Scha tü nun hast quai, hast fingià pers. Dürant üna cuorsa va uschè bler tras il cheu... I's voul adüna muossar il meglder, adüna cumbatter. Quai douvra bler’energia eir i'l tscharvè. In general giran lura meis impissamaints in crusch ed in traviers.
Vi da che ch’eu pens minchatant
Jonas Marti
Eu pens minchatant vi d’üna vita sainza problems o stress, co chi füss da viver in ün muond ingio cha tuot armonisescha.
I’m dà eir da buonder co cha la vita davo la mort sarà, sch’ell’exista insomma. Eu am met avant quella sco ün paradis da bellezza cun tuot la glieud chi’s cugnuoscha. Cun tadlar musica va quai fich bain.
Eu stübg eir fich bler sur da meis avegnir. Che ch’eu farà davo il giarsunadi o eir co ch’eu pudess gnir rich, perquai cha gnir rich es ün da meis gronds sömmis.
Vi da che ch’eu pens minchatant
Mara Amstutz
Minchatant pens eu co cha’l sulai sur la pizza suogliada amo cun naiv frais-cha glüscha üna bellezza in üna atmosfera magica. Tias pupillas dvaintan adüna plü grondas e plü grondas. Uossa as vezza eir il bel verd s-chür in teis ögls ch’eu n’ha inschinà adüna vis be cur chi’t sun culadas larmas giò per tia massella cotschnainta. Tü vainst adüna plü dastrusch ; uschè dastrusch ch’eu bad teis battacour. Eu tir ferm il flà e savur ti’odur dutscha ed a listess mumaint la savur da ma chasa. La savur da sgürezza. Tü pigliast meis man, struschast meis chavels tuot precaut davo mi’uraglia ed am guardast chafuol aint ils ögls. Meis cour vegn tuot chod ed eu bad co cha noss cours battan i’l istess ritem.