Charas lecturas e chars lecturs da nos Blog

A la fin darcheu cumponimaints scrits da la 5avla. I han svutrà aint in ün scrignöl cun aint da tuotta sorts ed han scuvert büttels ed ün anè. Da star be stut.

Jodai ils pleds! Bels viadis in impissamaints as giavüschan.

Balduin, Julia, Medea, Mia e Uorschla Natalia

Il büttel da nona

(Balduin Tönett)

Eu svutr aint ils scrignöls da la stüva da bap. Davo tscherchà ils büttels in differents chaschuots am dà in ögl la s-chaffa veglia da nona. Quella s-chaffa nun es mai gnüda drivida daspö ch’ella es morta, be üna jada vaina mia sour ed eu guardà laint per verer ün  pêr chartas cha nona vaiva surgni üna jada. Eu vegn per las clavs e stoss provar oura bod tuottas per chattar chenüna chi va illa claviglia, Eu driv ün chaschuot e chat ün vaiderin plain büttels. Sper quel vaiderin as rechatta la trocla da cusir cun aint fils. Nona tils varà dovrà per cusir las giackinas per seis uffants. Eu svöd oura la chicra da vaider e millis da büttelins e bütteluns am svoulan incunter, blers sun be nairs o brüns, ma eu vez eir da quels culurits. Ün am dà güsta in ögl ed eu til pigl sü cun meis poldsch e meis daint da muossar. Ün büttel alb cun fluors blauas e gelguas. Il contrast da las culurs am plascha. Sül büttel esa pantoflas ed aquilegias, las fluors cha nona pitturaiva il plü gugent. Sainza stübgiar üna pruna metta il büttel in busacha e rumisch svelta tuot il dischuorden.

In mia stanza guarda aint per quist büttelin e stübg. Eu nu bad ch’eu nu stübg svessa dingionder cha quist buttun deriva. El stübgia per mai. Il büttel discuorra cun mai, sa Dieu perche. Eu sun be uraglias e nu fetsch ün mucs. Cun üna vuschin’ota am quinta’l: «Finalmaing suna our da quist chaschuot, plü bod suna gnü dovrà bler, fin pro la müdada. Eu e tuot meis amis eschan gnüts büttats in quist s-cherp da vaider, miss in ün chartun e davo eschna gnüts tuts oura ün pêr dis plü tard. Cur cha nus eschan stats aint il vaider per ün temp ans hana miss aint il scrign in ün chaschuot s-chürdüms. Mai plü nun eschan nus gnüts dovrats. Ill’infanzia da tia nona imbelliva sia giacca da jeans prediletta, ma subit ch’ella vaiva cumpli saidesch d’eira la giacca massa pitschna e nona ha gnü oters interess. Ella ha cusi üna schocca da jeans our da la  giackina ed ha tschernü a mai sco büttel preferi e fin al di d’hoz am dumonda che ch’ella ha fat cun meis fradgliuns. Davo eschan eu e tia nona stats in sortida ün pêr jadas, be d’inviern suna restà illa s-chaffina. Eu dschess cur cha Pieretta vaiva intuorn 25 ha ella cusi üna

tas-china da jeans e dat quella a seis marus. A mai ha ella tgnü in salv suot seis plümatsch, sco üna sort portafurtüna. Davo ch’ella ha gnü a teis bap cun Dumeng, m’ha ella pitturà. Lö per purtrets nu vaiva nona plü. Büttels d’eiran in quel cas fich tscherchats. Lönch nun esa plü i ed eu sun gnü miss pro tuot tschels büttels, in quist vaiderin, ma avant quai ha ella cusi a mai sün üna giacca fatta culs spaits per Armon. Quella vaiva aint Armonin chi d’eira be ün tracagnottelin cur ch’el vaiva duos ons. Vairamaing laivan dar la giacca ad inchün oter, ma nona d’eira darcheu in spranza da Tumaschin e til ha lura dat ad el. Ma da la mort da Dumeng d’eira nona fich trista e la giacca tilla algordaiva a seis hom, perquai tilla ha’la regalà. Avant quai am ha ella taglià giò e miss in ün purtret dürant duos ons. In cuschina d’eira eu e vezzaiva a mangiar mincha saira a tuot la famiglia. Davo quai però ha meis temp tut üna fin, Il purtret es gnü spichà giò ed eu sun restà fin uossa in quist chaschuot, s-chür, quiet e lungurus. Grazcha cha tü m’hast tut oura. Quists 50 ons sun stats lungs per mai.»

Eu met il buttun in mia buorsa e’m decid da til tour cun mai dapertuot, adüna darcheu quinta’l alch da nona o da bap e pin, d’uffantins. Mincha jada cha’l büttel in mia buorsa am quinta istorgias bada quant greiv cha la vita da meis paraints es vairamaing statta. Cun mincha pled dal büttel bad eu perche cha mia nona, meis pin e meis bap sun uschè sco chi sun, e pervi da quai taidla e taidl. Eu bad cha la roba chi’m disturba vain dad alch chi nu m’es mai gnü quintà, e perquai am decida d’acceptar a minchün uschè sco ch’el es. Eu bad cha’l caracter vain fuormà  dad algordanzas o mumaints specials chi pon müdar tuot in paca pezza.

Ün büttel dals sömmis

(Julia Damerow)

Eu svutr aint ils scrignöls d’üna s-chaffa da mia nona. Aint a là esa da tuotta sorts. Id es ögliers, purtrets vegls, üna forsch e tanteraint til vezza, ün bel di d’instà. Id es ün büttel blau tschêl, dals sömmis. Sainza stübgiar bler til metta in mia gialoffa e til pigl cun mai. La saira a chasa, cur ch’eu sun güsta a metter mias chotschas per lavar, til piglia our da mia gialoffa, a quist büttel blau cler. El ha quatter fourinas, üna surfatscha glischa e da la vart, quai am dà pür uossa in ögl, bels muosterins cun fluors in tuot las culurs. Las föglias da las fluors sun scumpartidas intuorn ed intuorn las quatter fouras da büttel, e’s stortiglian üna aint in tschella. Ma co nu n’haja vis quists detagls incumparabels fingià cur ch’eu til n’ha tut our da la s-chaffa da nona?

Meis impissamaints vegnan interruots d’üna vuschina chi’m disch be da bass : “Tü nun est la prüma chi nun ha vis mia valur.” Eu fetsch ün sigl e’m dumond dingionder cha quista vuschina es gnüda o am n’haja be imaginada tuot?” Ma lura cumainza la vuschina darcheu a discuorrer: “Che guardast uschè persa, eu discuor cun tai, schi, eu, il büttel.” Cun ögliuns guarda aint per quist büttel  ingio chi’s fuorma uossa our da las quatter fouras üna fatschina charina cun ögliuns chi guardan aint per mai. Eu nu poss bod crajer cha quist büttel da nona discuorra cun mai, ma co es quai be pussibel? Il büttel ria e disch: “Eu sa chi nun es normal ch’ün büttel discuorra cun tai, ma nun avair temma, nüglia nu’t po capitar.” Amo adüna schoccada, ma a listess mumaint eir fascinada, guarda aint per quist büttel e til dumond co ch’el es rivà pro mia nona in quel scrignöl ün pa suos-ch e plain crom.
El am quinta: “Mo quai es üna istorgia lunga, eu n’ha gnü üna vita plain aventüras avant co rivar pro tia nona. Dimena, eu sun gnü prodot in China aint in üna fabrica schmasürabla insembel cun milliuns dad oters büttels. Ma eu nu guardaiva oura uschè sco uossa, dimpersè d’eira plü bod ün büttel sco üsità, dad üna culur. Dimena meis blau n’haja adüna gnü. Davo esser stat in fabrica suna gnü cusi vi d’üna blusa alba cun sü fluors blauas e lura rivà aint in üna vaidrina in üna butia da büschmainta. Là suna stat lönch fin ch'üna mamma amo giuvna ha cumprà la blusa e natüralmaing eir a mai. Ma trat aint nun ha ella mai quista blusa. Ons a la lunga d’eira aint in quista s-chaffa s-chüra infin ch’üna mattina ha tut la blusa e m’ha simplamaing strat davent e tut cun sai in stanza ingio ch’ella ha cumanzà a disegnar sü las fluors sün mai in tuot las culurs ch’ella ha chattà. Ella d’eira superbgia da mai cun quai ch’eu d'eira dvantà ün büttel unic e m’ha muossà a minchün. Eu sun dafatta ida a scoula cun ella, ma davo üna temp ha’la pers l’interess per mai ed eu sun restà sül pult dad ella fin cha la mamma ha fat uorden ed am ha miss pro tuot tschels büttels chi d’eiran per vender al marchà da pülschs. Là suna lura rivà pro tia nona ed ella m’ha cumprà cun amo blers oters büttels. Ma cun ir dals ons ha’la dovrà o pers tuot ils büttels, oter co a mai. A mai ha’la tgnü in salv fin hoz.»

Tuot stutta guarda aint per quist büttel e nu sa che dir. Sun eu ch’eu m’insömg o che capita quia? Adüna darcheu guarda aint per quist büttel cun sia fatschina, ma plan planet svanischa quella ed eu nu sa scha tuot quist es capità o sch’eu am n’ha be imaginada. Il büttel però tgnaraja per adüna in salv.

Il chant d’amur da l’anè  da ma tatta

(Medea Conrad)

Eu sez illa stüvetta da nona, la stanza s’implischa cun üna savur dutscha chi vain our da la cuschina. Pastinas frais-chas sco quellas ch’eu mangiaiva adüna da pitschna. L’odur fina as scumparta illa stanza e’m cufforta sco üna cuverta choda. Meis impissamaints viagian i’l passà e svaglian algordanzas lönch invlidadas.

Eu guard ed observ. Bler nu s’ha müdà, ils istess cudeschs sun illa curuna, la maisa es amo al listess lö e la s-chaffa da lain antica es eir amo adüna quia. Eu m’algord ch’in quella s-chaffa vaiva adüna svutrà per passantar il temp la dumengia bunura.

Uossa n’haja buonder, eu stun sü e chamin vi pro la s-chaffa. Be dascus driva il chaschuot e pigl oura la s-chaclina da lain da nona. Cun bler pisser tilla placha sül fuond, cun ün soffelin boffa davent la puolvra chi s’ha ramassada. La troclina as driva cun ün sgrizchöz e muossa il clinöz valurus da nona. Culanas dad or, dad ambra e perfin da perlas. Anels cun da tuottas sorts fuormas, cristals e craps e perfin divers bratschulets, fins e largs, bels e trids. L’oget chi’m dà in ögl il plü ferm es ün anè d’or. Ün bel, fin, cun ün crappin  cotschen rösa d’immez. « Quist am plascha», dia be luotin. Inaquella vegn nona aint in stüva cun ün plat plain pastinas. «Hast chattà mia s-chacla cul clinöz ? », dumper’la cun ün rierin sülla vista. «Schi nona, là nun haja lönch na plü svutrà.» Nona dà dal cheu ed am tendscha nan üna pastina. «Quai es l’anè da tia tatta, sch’el at plascha til poust avair!» Eu m’ingrazch pel bel regal e nona va our da stüva.

Üna pezza regna quietezza, lura doda ün tschert schuschuri chi’s transmüda in üna melodia. Dingionder gnarà be quist chantinöz? Be debelin cuntinuescha la melodia chi tuna sco’l chant d’ün esser cun vusch fina e clera. Davo ün mumaint ch’eu n’ha provà da chattar la funtana da quista rumur suna gnüda a la conclusiun ch’ella stopcha gnir our da l’oget prezius chi’s rechatta illa palma da meis man, l’anè. «Quist nun es bain na pussibel!», di eu be da bassin. «Cler cha quai es pussibel! Eu sun bain la cumprouva cha quai es pussibel!», respuonda üna vuschina. Per ün tempet am dumonda sch’eu sun amo bain, ma davo avair ponderà üna pezza, decida da laschar chi tuna e da cumanzar üna conversaziun cun quist oget chi’m fa sentir sco sch’eu vess mangià ils fos bulais da giantar.

«Schi quinta’m ti’istorgia, tü anè striunà !» Sco sch’el vess lönch spettà a quista dumonda, cumainza’l a quintar plain euforia e plaschair. «Eu sun gnü fat al nord da la Frantscha, là ingio cha l’ajer es ümid e savura da sal. Meis cristal deriva da la Tailandia. Eu d’eira l’anè da spus da tia tatta Magdalena. Teis tat m’ha regalà ad ella fingià davo duos mais ch’el cugnuschaiva a sia marusa. El d’eira ferm inamurà, avant ch’el till’haja dumandà da maridar d’eira’l tuot agità! Adüna darcheu ha’l drivi la troclina e guardà per mai aint, tanteraint barbottaiva’l alch sco : « Be cha l’anè tilla plascha !» E natüralmaing cha tia tatta ha gnü ün gustun cur ch’ella es gnüda spusa, ella ha gnü grond’algrezcha da mai e m’ha observà mincha not avant co ir a durmir. Eu n’ha passantà decennis illa lai cun blers bels mumaints plain plaschair, algrezcha e spranza. Tanteraint haja eir dat ün pêr tridas dispittas, in üna lai cun duos cheugross sco els es quai inevitabel. Dis e dis nun hana discurrü e cur ch’inchün ha gnü il curaschi da dir pled es quai i a finir in sbrais e larmas, ma a la fin tils ha lur amur adüna laschà abinar.» Tuot commossa da l’istorgia, metta aint l’anè chi ha schmiss da discuorrer. Eu stun sü, bandun la stüva choda e clom amo « chau » a nona.

L’ajer dadourvart es fraid ed ils flöchins da naiv chi croudan giò da tschêl am fan tschüffer la pel giallina. Perô l’impissamaint da meis perdavants e da lur amur ardaint’e paschiunada am s-choda sco ün fö in pigna.    

Il büttel cotschen vin da Paris

(Mia Portmann)

«Nona, ingio hast la forsch?» Eu svutr aint il büfè da cusir chi’d es precis suot la mantunada da stoffa e fils, intant cha meis ögls tscherchan ün’üsaglia per tagliar giò quist schmalajà scrittin da mias chotschas nouvas. «Aint illa trocla d’aguoglias aint il chantun dal chaschuot suot!», cloma nona our da cuschina. Eu tscherch amo ün pa, ma finalmaing am dà in ögl üna s-chaclina raduonda chi para be d’esser stachida plaina cun pastinas, ma cur ch’eu tilla squass ün zich, doda il metal dadaint chi clocca. In ün batterdögl n’haja drivi la s-chacla chi’d es implida fin a l’ur cun aguoglias, fils, spaits, crötschs ed utensils ch’eu nu sa gnanca perche chi’s douvra. Ma tanter tuot quist caos cucca oura eir ün monch d’üna forsch. Ma tantüna! Cun schlantsch prouva da strar oura la forsch, ma inaquella tschüffa üna forada. «Auà!» Eu sbrai e tegn mia chanvella, ingio chi’d es uossa ün’aguoglia suot mia pel. Sco schi nu füss avuonda, svöda dal sigl tuot las aguoglias giò da maisa e sül fuond. Planet perda la pazienza e nervada clegia sü tuot las aguoglinas ed aguogliettas chi sun derasadas sün tuot il tapet. Bod es tuot darcheu miss a lö aint illa s-chacla, ch'eu dod üna vuschina raca: «Guarda sast, tü cucca! Bod füssa darcheu rivà suot maisa. N’ha passantà in cas trais mais in quel tschoc fin cha nona am ha darcheu chattà, quai es pac agreabel in quella s-chürdüm.»

Eu fetsch darcheu ün sigl e stun tuot consternada in stanza. Sül tapet es amo ün büttel cotschen vin da saida, ch’eu n’ha survis, ma til vulair tour in man nu lessa sgürischem nöglia. «Ma püffa amo plü tort, spettast ch’eu svoula sü e davent?» Id es darcheu quella vusch raca chi para propcha da gnir da quist büttelin sül fuond. «Co….? » es l’unic chi vegn our da mia bocca. «Co ch’eu sun rivà sün quist tapet? Ma di tü a mai! Mia cuolpa nun esa cha tü hast duos mans schnesters.» «Na, co per l’amur da Dieu discuorra in tuot in üna vouta cun ün büttel?» Eu nu sa sch’eu stuvess star quia, cuorrer our da stanza o am internar subit in üna psichiatria, ma meis buonder nu’m lascha mouver. El cumainza darcheu a reclomar: «Tü saimpla am pudessast però darcheu tour sü e metter a lö, mia rain es planet veglia e fa mal davo tuot mias aventüras, sast?» Confusa dumonda: «Aventüras? Tü est ün büttel, quel nun ha gnü aventüras.» Uossa discuorra’l plü dad ot e ria, sco sch’eu vess quintà il meglder stincal dal tschientiner. «Scha tü savessast, öh, cun meis tschientetrais ons n’haja passantà daplü aventüras co blers da vo gigants. Est fingià statta üna jada a Paris?» Uossa s’ha mia confusiun darcheu müdada in buonder ed eu tschaint sper il flachin cotschen vin. Eu decid dafatta da til tour aint in man, cun ün pa respet. Chi sa sch’el morda? «Mo na, eu gess però jent a Paris», dia esitanta. «Eu bain sun stat, cun tia tatta. Vi d’üna schocca da saida. Üna bella cità es quai, da prümavaira bella cuntrada in flur e la glieud chi discuorra cun ün accent fin. Tia tatta savaiva eir discuorrer frances sco quels da Paris, ad ingün nu daiva in ögl, ch’ella d’eira d’ün pajais ester.» Meis tscharvè s’implischa cun dumondas. Co po quai esser, ch’ün büttel cugnuoscha meglder a mia tatta ed ha vis daplü dal muond co eu? Tuot es e tuna uschè absurd, ch’eu cumainz planet simplamaing ad acceptar la situaziun sco ch’ella es. «Hast tü ün nom?», dumonda a meis nouv cumpogn. La resposta vegn fich svelta e parderta: «Emil, ma teis nom nu’m stoust gnanca dir, quel saja.» «Ma Emil, che voust tü ch’eu fetscha cun tai? Eu at poss tour cun mai ed at muossar il muond da mia vista. Da quai ch’eu sa nu chaminan büttels svessa per la cuntrad’intuorn. Eir scha fin avant ün pêr minuts n’haja eir pensà, cha büttels nu discuorran.» Cumbain cha’l büttel, o co ch’eu til preferisch da nomnar davent da uossa, Emil, nun ha bocca, ni ögls, ni chommas o alch sumgliaint ad ün uman, para sco sch’el dess ün suspür. «Eu n’ha accumpli meis giavüschs da verer il muond, eu rest plü gugent illa troclina da nona e sainza tatta nu vegna inamöd ninglur. Ed asà, no büttels gnin da temp in temp rimplazzats cun zips, na na, lascha’m be quia.» Bod ün pa dischillusa metta ad Emil darcheu in seis chantun pro tuot quellas aguoglias e spaits. «Sch’eu vegn üna vouta a Paris at quinta da quai, nun?» «Schi schi, eu spet be buonder ed alch poust savair, eu nu mütsch da tai.»

Il cudesch da 24 uras dad üna giuvna chatschadra

(ALENA CAMASTRAL)

Il sain da la bunura batta, e cun quai am spettaün nouv cudesch. Vainchequatter paginas albas,chapitels vöds, pronts per gnir implits cunimpreschiuns, nouvas experienzas e forsa eirmiraculs. Mincha pagina ün’ura, mincha chapitel,üna nouv’istorgia. Tremblond pigl eu inman la penna e las paginas cumainzan a s’implircul sfuschignar da mia plüma.

Amo tuot indurmanzada chamina vers ilbogn, ingio ch’eu lav mia fatscha e’m vestisch.La savur indescrivibla chi chantina tras meisnas s-choda meis cour. Üna savur chi’m rendacuntainta. Ingio suna be? Precis! Id es settember,e là esa cler che chi’s fa, chaminar traschampogna, gods e valladas e sur muntognas.Hai, id es temp da chatscha ed eu sun in chamonna.Ils dis da chatscha chi seguan sun urasimportantas, dimena cudeschs importants. Ilplü gugent impliss eu ün’intera biblioteca cuncudeschs be da quist gener. Mo bain, inavo illavita reala.

Eu bandun il bogn e driv l’üsch chi’m mainain chamonna. Là spetta bap fingià tuot agità. Svelt bütta la giacca sur la spadla e sü e daventeschna. Eu dod las föglias dals frus-cherschi rumuran tras il ventin. Il ventin vain plüchodin, davant nus alva güsta il sulai. Quist esil mumaint chi’s sto predschar. Eu stun salda eser ils ögls. Eu bad ils razs chods dal sulai chiglüschan sün mia pel, eu bad dafatta co chameis sang circulescha tras meis corp. Eu drivmeis ögls e guard aint per meis bap. Da la spüracuntantezza til duna üna closa branclada.Precis da quists mumaints dan importanza amia vita e significhan uossa eir la fin dal prümchapitel da meis cudesch.

Rivats al punct dal böt, ans mettaina in posiziune spettain e guettain. Ün’ura, duos e dafattaeir amo la terz’ura passa. Quists sun ilschapitels plü lungurus in meis cudesch davainchequatter uras. In tals as tratta plü omain be da reflexiuns. Saja quai da la vita odad alch oter.

Uossa suna güsta restada pichada i’l futur –prosm’eivna. Là esa darcheu scoula. Quels chapitelssun specialmaing lungurus, perquai chi’srepetan di per di. Eu stun sü, vegn a scoula, sezillas lecziuns e vers saira tuorna darcheu a chasa. Dimena, nüglia da special. Natüralmaing asimprenda adüna darcheu alch nouv ed i s’habels inscunters culs conscolars avant e dürantla posa da mezdi. Impustüt am nudrischan eirlas lecziuns da sport cun energia e motivaziun. Schi s’ha ün hobi sco il biatlon, schi es la psicada grond’importanza. Dürant il trar esa d’avantag,schi’s chatta üna buna rutina, uschea s’augmaintala concentraziun. Quella concentraziunprouva eir da transferir in scoula, cun farlezchas ed adüna cur chi fa dabsögn d’avair üncheu cler. Displaschaivelmaing nu grataja quaiadüna. Meis impissamaints van in crusch ed intravers … sch …. sch.

Eu vegn dindet tratta our dal chapitel da reflexiunse sun darcheu i’l preschaint. Eu chapischperche cha meis bap am ha «sdruagliada».Davant nus sta ün tschiervi cun üna corna abnorma.Che miracul! Daspö ons nu vaina plüvis tschiervis in Val Sampuoir, incredibel! Chebel purtret. Eu n’ha bod las larmas i’ls ögls. Perdir la vardà suna cuntainta chi nun es permissda sajettar quista bella creatüra e da tilla lascharviver e da be tilla observar.

Inavo in chamonna suna be baja e quint ala cumpagnia che cha nus vain inscuntrà. Elssun fascinats e’s dumondan co mâ chi sarà daman. Vezzan els forsa eir ün tschiervi? Eu suncuntainta e guard our da fanestra fin cha meisögls as serran ed eu sun in l’inconsciaint. Eirla tinta da la penna vain adüna plü fina e perdaadüna daplü la culur fin cha tuot in ünajada sta be amo ün pled: «grata». Ed uschea vaeir a fin l’ultim chapitel e’l cudesch dals 9 settemberes cumplet.

[Il cudesch descriva ün di illa vita dad Alena Camastraldürant la chatscha grischuna. L’aventüriera chi’des nada a Scuol dal 2008 passainta seis minchadi inün möd fich varià ed adüna cun energia positiva ed allegraivla.]

Tanter realtà e sömmi: ün di illa vita d’üna gimnasta

(MARA AMSTUTZ)

Pam, pam, papam, papam, papam adüna plü svelt e plü svelt, meis cour batta e batta. «Mara Amstutz», cun ün surrier in fatscha e cun üna vusch lomma cloman els meis nom. Il mumaint da la vardà es rivà – uossa stoust far teis pussibel! Eu respir amo ün’ultima jada chafuol il flà avant co ch’eu fetsch il pass sül mataratsch. Apaina ch’eu less cumanzar dvainta meis contuorn
tuorbel. Eu tschegn ün pêr jadas e realisesch ch’eu sun in meis let. Tgnond meis man cunter il bruost bad eu co cha meis puls as quieta plan a plan. Da quists sömmis n’haja be avant dis da concurrenza. 

Hoz es ün da quels dis specials chi maina culur i’l minchadi monoton. Ün sguard süll’ura am muossa, ch’eu n’ha amo temp avuonda per am preparar. Gimnastica d’urdegns (GIDU) am accumpogna fingià daspö nouv ons, dimena daspö meis settavel anniversari. Per mai nun es il GIDU be ün hobi, id es üna paschiun chi ha üna gronda valur in mia vita. Sportiva d’eira fingià adüna, fascinada e persvasa m’ha però be la gimnastica. Avant co bandunar la chasa n’haja amo da far roba da scoula. Eu absolv il quart gimnasi ed insömg da dvantar ün di magistra. Quel böt es mia motivaziun per l’imprender. Meis sömmi da pudair instruir plü tard ad uffants am schligerischa da tegner dür illas fasas plü pretensiusas. Ün aspet negativ da mai es mia malpazienza, chi’m maina per part a cunfins, eu am lasch massa pac temp, pretend massa bler da mai e n’ha massa paca fiduzcha in mai svess. 

Davo las lezchas am focussesch eu sülla concurrenza. Mia tas-cha es fingià pakettada: vesti da gimnastica, bandascha per las vaschias ed avuonda dabaiver. Cun l’auto da posta am metta in viadi vers staziun, ingio ch’eu spet a mias cumpognas. Nus ans cugnuschain fingià daspö ons e nu vain be in sala da gimnastica üna buna relaziun, dimpersè eir privat. Id es bod fingià gnü rutina: Nus ans inscuntrain, viagiain cul tren al lö da concurrenza ed ans fain frisuras dürant cha nus tadlain musica per ans distrar da la nervusità. Quistas amicizchas resaint eu sco fich preziusas. 

Rivadas a Cuoira bada darcheu il sfurmiclöz in meis vainter. La sala da gimnastica es gigantica e plain adversarias. Nus ans müdain e cumanzain a’ns s-chodar sü. Mincha movimaint ha uossa dad esser perfet e mincha muscula tura ha dad esser pronta. La tensiun s’ingrondischa ed al istess mumaint bada il plaschair. I cumainza – i’l tact da la musica marchaina illa sala ed ans preschantain superbgias sco GIDU-Ftan. Mincha movimaint es exact, mias musculaturas collavureschan perfet ed eu dun meis meglder. Il mumaint i’l qual ch’eu finisch meis exercizi es inexprimibel ed eu sun cuntainta cun mia prestaziun. 

Stangla ma furtünada am metta, insembel cun mias collegas, in viadi vers chasa. I’l tren metta sü meis uragliers per ch’eu am possa perder in meis impissamaints. La musica am güda da ramassar nouva energia i’l minchadi. Rivada a Scuol vegna a chasa. Il dachasa es meis lö da bainesser, quia am possa recrear, am retrar e n’ha mia glieud prediletta intuorn mai – mia famiglia. Mia mamma, meis bap e meis frarin spettan fingià a mai. 

Il di va vers la fin. Eu vegn in mia stanza, sun amo ün pêr accords sün mia guitarra e lasch sotar ils tuns ill’atmosfera agreabla. I d’eira ün di plain emoziuns e la stanglantüm am survendscha. Intant ch’eu m’indurmainz, doda a scruoschir l’applaus in mias uraglias – i’s vezza ün surrier in mia fatscha.

In meis muond – ün diIn meis muond – ün di

(NORA SEDLÁCEK)

Arrestada in üna chabgia prouva da tschüfferflà. Üna uonda da fö s’approsma. La chalur dal’infiern am fa tremblar. Eu tschüf panica eprouv da’m deliberar … Il svagliarin sclingia,bognada in süurs e cun ün battacour da var 150bats per minut, vegna stratta our da meis dischöl.Id es las 6.00 a bunura, dimena ura e tempda’s far pront per meis di da scoula. Fat il let etrat aint ün lismer, vegna sün chadafö per far ilsultims preparativs dal di. A bunura esa per maifich important d’avair meis pos, inschinà nu vajaoura bain. Eu stun a Sent, ün cumünet ill’EngiadinaBassa, cun duos frars e cun meis genituors.Meis nom cumplet es Nora Lea Sedláček,ün nom ün pa special per esser Svizra, e n’ha 16ons. Daspö l’on passà, vegna a scoula sün l’Institutotalpin Ftan. Fingià da pitschna vaiva ilsömmi da pudair far il gimnasi – e baincomal,s’haja accumpli. Ma natüralmaing na be uschea,dimpersè cun blera disciplina e consistenza. Perrivar a scoula n’haja da far prescha da rivar amosülla posta. Rivats davant il stabilimaint cun paraidsfraidas, piglia mia clav our da busacha.Landervia penda ün portaclavs da Lego. Culscudeschs da matematica e quels d’economiasuot bratsch, am struozcha sü da s-chala. Ils öglschi tachan amo leivmaing insembel, am impedischanda verer sülla tabla.

Culs impissamaints suna tuot inglur oter.Eu füss jent a chasa in let, o na, bod plü jent vidal clavazin. Tadlar ils tuns da las tastas e lasmelodiinas e melodiettas am mainan bod intransa. Da sezzer uossa vi da la maschina da cusir,e crear ün nouv vesti füss eir la cana … Meisvainter rumura. Ün bun toast cun üna cremada tschiculatta. O forsa plü jent üna salata dafrütta? Mmhhhm … Quai füss uossa schonamo delizchus … La frasa «sinus alpha partircun sinus beta» am tira inavo illa realtà. Vairamaingm’interessa fich per quist rom ed eu saeir chi’d es important per meis futur. Ma listesssuna distratta da la lungurella.

Ot s-chalas plü insü as rechatta la stanzad’economia. Id es clermaing da’s meritar il giantar,perche cha inschinà nu gnissna darcheubombardats cun cifras e terms cha ingün nuninclegia. Cun vainter vöd e tscharvè impli ammetta in viadi vers il bistro. Quai sun trais maisascun sopchas, i’l piertan dasper la mensa, ingioch’eu giaint pel solit. Las bunas taloccadasgüdan a digerir la nudritüra ed am laschan serrargiò il tscharvè. Eir schi’d es be per cuort, fajabain. Da tegner oura esa be plü las ultimaspêr lecziuns. Rivada a chasa n’haja da far amolezchas, ün’actività ch’eu nu fetsch gnancauschè invidas, lura es eir fingià pronta la tschaina.Hoz es mia lezcha il rumir oura ed aint dala maschina da lavar giò. Eu am da dudir il sgrizchözcun laschar crodar la posada i’l chaschuoted eir da metter tuot ils plats bel sün ün plic, amcalma. Id es üna sort terapia gratuita.

Nudrida e cuntainta m’installescha in let. Ivain fat ir üna buna seria o tadlà musica e fat laposa. Per mai la finischun ideala d’ün di. Eulasch girar meis impissamaints, guardain checha la vita maina amo tuot. Guardain sch’eusun buna da stübgiar medicina, sch’eu sun bunada drivir mia aigna pratcha da pediatria.Quai füss il sömmi. Meis ögls vegnan cludits edeu am met ad insömgiar. Sperain cha quista notdaja ün sön da bellezza. Da sdruagliar plü stanglantadasco la saira avant e lapro amo süantadasco ün bies-ch, nu giavüscha ad ingün.

Il viadi stess, ün’aventüra

(Cristina Bazzell)

Cun ir

Nossa gruppa da maturandas e maturands s’ha chattada pro la staziun a Scuol a l’üna d’not, cun tuot las valischs prontas. Ün plain energia, tschel stanguel mort e l’oter amo massa tard. I d’eira s-chür e fraid, perfet per durmir amo ün païn aint il bus da l’Institut otalpin da Ftan. Uschè quiet nu saraja amo mai stat aint in ün da quels bus in viadi vers Turich. Dadour fanestra glüms da trafic, s-chürdüm e calma.

Cur cha nus eschan rivats a l’eroport da Turich, l’atmosfera d’eira tranquill’ e vöda. La definiziun da suldüm, gnanc’ün orma oter co nus. Ma subit esa nat problems. Fingià pro’l check-in. Ün da nossa gruppa ha gnü difficultats cul pais da la valisch. Paquettà vaiva’l nos char sias chosas invia ed innan, però il signur dal check-in nu d’eira cuntaint, finalmaing davo - i paraiva chi füss passà bod ün mez tschientiner - è’l i pro ün oter check-in ed ha pudü deponar là sia valisch.

Cun ir tras la controlla da sgürezza, tscherts da la gruppa han stuvü far tests da drogas o explosivs. I saran stats uschè stanguels ch’els paraivan be mafiosis. Davo quel caos han blers dovrà ün cafè chod in man per as quietar e’s sdruagliar.

Il svoul sur l’Adria es stat unic, però il plü bel esa stat da verer per la prüma jada la cità da Dubrovnik e las islas davant. Splachats a l’eroport: il prossem problem da schoglier. Co rivar pro l’abitaziun? Il salvamaint: Ün shuttle direct a la staziun principala. “Ma cura vegn quel vairamaing?”, d’eira nossa prosma dumonda. Ningün nu savaiva da dir. No vain spettà e spettà. Lönch avuonda per far ün pêr “breefings”, alch cha l’intera gruppa imprendarà ad amar. Finalmaing rivats ill’abitaziun vaina fat ün pa la posa e lura decis cha nus vöglian ir a verer la cità veglia.

E cun tuornar

Il retuorn es stat da tuott’ün’otra natüra. Sdruagliats eschan gnüts dad ün orizi a las quatter la daman. Paquettar sainza invlidar alch es statta la prüma sfida. Ün da nus vaiva invlidà sia altschiva sün balcun ed impè dad esser sütta d’eir’la bletscha. Il balcun plü lai co balcun. Insè paraiva cha la chasa gess suot aua pervi da la plövgia. Tour il shuttle nu d’eira plü ningüna opziun per nus.

Clomar ün Uber ans paraiva üna megldra soluziun. Ma eir là nun haja funcziunà sainza problems, l’orizi ha fat cha crappa es rodlada giò sün via e nos schofför ha stuvü telefonar a la pulizia. Para d’eira tuot la cità da Dubrovnik in ün caos e plain coluonnas.

Rivats a l’eroport e passats il check-in sainza surpraisas, eschan tuornats in Svizra.

Vita in chasa

(Rebekka Marti)

Nos allogi

No vaivan tut a fit ün’abitaziun in ün lö chi vaiva nom Komolac, var quindesch fin vainch minuts dadour cità. Nus vaivan 4 stanzas cun 2 lets, uschè chi d’eira 2 pêrins chi partivan üna stanza e 2 persunas singulas chi vaivan stanzas da per ellas. L’abitaziun vaiva üna ter gronda lobgia cun üna maisa, üna cuschina cun tuot quai cha nus dovraivan, üna stüva cun maisa, cuotscha e televisiun, bogns per mincha stanza e nus vaivan dafatta üna stanza cun üna sauna.

Püschain ed oters pasts

Dürant l’eivna vaina adüna püschgnà illa chasa e cuschinà almain üna jada al di alch chod. Id ha dat pelplü maccaruns, ma eir ris, fachitas e salata. Las mangiativas vaina adüna cumprà in üna da las duos o trais butias in cumün chi d’eiran avertas mincha di. Al cumanzamaint da l’eivna vaina decis da far üna buorsina cumünaivla pel damangiar, ingio cha minchün ha miss aint 50 euros, culs quals nus vain lura fat cumischiuns. Davo vaina adüna fat differentas gruppinas o pêrins chi giaivan per la roba cha nus dovraivan güsta, per cha minchün haja da far alch.

Passatemp

Cur cha nus nu vaivan program, vaina bler giovà a chartas, fat gös electronics, guardà documentaziuns e «reality TV» illa televisiun o cha nus ans vain recreats e durmi, per esser darcheu fits per las activitats dal prossem di.

Üna bell’eivna cun ün highlight

Nus vain pudü passantar üna bell’eivna cun ora grondiusa e program varià a Dubrovnik.

Tenor mai esa stat in general üna fich bun’experienza per tuot la classa e per nos liom in classa. Eu n’ha l’impreschiun cha nus ans sajan gnüts plü dastrusch.

E: Meis highlight es stat il viadi culla barcha pro’ls cuvels suot aua. Inschmanchabel.

Dubrovnik – üna cità multifara

(Jon Zanetti)

La cità da Dubrovnik as rechatta giosom la Croazia ed es üna perla culturala dal pajais.

Ils mürs da cità quintan istorgias da battostas passadas. Quellas sun gnüdas fattas per survgnir la pussanza sur da la riva e dal port. Amo hoz as poja visitar ils mürs e far ün gir intuorn tuot la cità veglia. Da là as vezza tuots il tets chi sun fats tenor la tradiziun cun quadrels orandschs. Il rest da las chasas es gnü fat our da crappa clera. Il stil es dimena unifuorm.

Illa cità as riva tras duos portals chi sun equipats cun punts per trar amunt. Las vías da salaschada sun glischas, causa chi passan di per di millis da turists tras las vias e giassas da Dubrovnik.

Implü esa illa cità diversas gallarias d’art e museums. Dal rest, eir no vain visità ün pêr.

La spessezza da baselgias, chapellas e clostras fa star stut. I s’ha bod il sentimaint cha davo mincha storta es darcheu ün’otra chasa dal Segner.

Eir culinaricamaing nu’s vegna a la cuorta. Dad ustarias a bars fin cafes as chatta bod tuot. Tras quai vaina gnü la schanza dad insajar da tuottas sorts buntats da la regiun al Mar Adriatic.

Culla barchina sül mar azur ed our pro’ls cuvels blaus

(Marchet Nesa)

I d’eira ün ulteriur di da bellezza – tschêl serain, intuorn vainchot grads, üna savur d’insalà dal mar portada nanpro cun ün ventin frais-ch –  cun ün bivgnaint d’ün kiker ha cumanzà per no quista bunura. No tuots vaivan ün plaschair antecipà pell’aventüra planisada davomezdi, ma fin a là vaina decis da far pachific. Jon ed eu vain pardert il püschain sülla mais’our’in terrassa. Ils prüms razs dal sulai han creà üna cunfin cler immez la maisa. Jon ha fat amo qualche övs in painch, ma ha inaquella invlidà da stüder la maschina da cafè, uschè cha l’aua choda es ida sura e culada giò sül fuond. La seguonda actività da l'avantmezdi d’eira da tuonder ils chavels da Sven. La maschinina da tagliar chavels ha gnü da far avounda per rivar tras quist ritschom airi. Cun seis “mullet” paraiva’l dindet ün toc plü attractiv. El sumagliaiva ad ün “sörferboi”, ün da quels chi vain admirà da tuot las giunfras.

Intuorn las trais es rivada la barchina pro’l lö defini. Il chapitani, ün giuvnot indigen da Dubrovnik, d’eira tuot ün simpatic. Las uondas in cumbinaziun cul vent frais-ch lantschaivan mincha tant temp üna schnat squittada dad aua aint per nossas fatschas. Apaina rivats pro’l cuvel vaina gnü la pussibiltà dad far ün uschedit “tufo” i’l mar azur. Per rivar aint il prüm cuvel d’eira necessari da palombar tras üna foura i’l grip suot aua. Quai ha bainschi vuglü ün zich curaschi. Il cuvel gniva inglüminà unicamaing dal cler chi rivaiva tras l’aua. Quai vaiva l’effet cha la grotta d’eira blau clera. Davo avair explorà ulteriurs cuvels eschna rivats pro üna riva. Là vaina fat ün marendin e giodü il sablun fin. Schabain cha’l mar d’eira furius e faiva che ch’el laiva cun nossa barchina, eschna tuornats a chasa sans e salvs observond il tramunt dal sulai cotschen fö. Spectacular.

Dmuras d’aviöls disciplinats chi giodan in culurs ed emoziuns plain efficienz’energetica chatbots e gokarts

Preschantaziun da las lavurs da matura da  ses gimnasiast(a)s da l’Institut Otalpin Ftan (IOF)

(Uorschla Natalia Caprez Brülhart)

Tschinch scolaras e scolars indigens ed üna scolara d’utrò da l’IOF han preschantà lur lavurs da matura plain schlantsch giuvenil a l’Hotel Belvedere a Scuol. Üna lavur es gnüda scritta in rumantsch, duos in tudais-ch e trais in inglais. La vasta paletta tendscha da temas psicologics a temas tecnics, tuots tschernüts cun premura, mincha maturanda e maturand aviond ün’aigna colliaziun culla materia retscherchada ed elavurada dürant bod ün on.

Dmuras per aviöls - ün congual da trais sistems

Jon Zanetti ha tschernü seis tema pervi da sia fascinaziun dals aviöls. Il prüm contact cun quists insects ha el gnü cun seis bazegner. Dal 2016 han lura seis bap ed el fundà lur aigna apicultura.

El ha congualà trais sistems per tgnair aviöls. In Svizra s’haja suvent chaistas d’aviöls cullas tablas rectangularas da CH-Mass. El tillas ha congualà culs duos sistems main cuntschaints pro no: las cullas per aviöls chi han tablas raduondas («Bienenkugel») e cun ün sistem chi consista our da moduls chi pon gnir miss ün sün l’oter, l’uscheditta «Waldlichtbeute». Quai es üna sort recipiaint in fuorma d’üna tuor plü ota cun aint las tablas d’aviöls. Tant ün co tschel da quists duos sistems prouvan d’imitar las cundiziuns e la fuorma a l’intern d’ün truonch d’ün bös-ch, ingio cha’ls aviöls han vivü ons ed onnorums.

Siond chi’d es da verer da mantgnair üna tscherta temperatura ed eir d’evitar cha l’ajer dvainta massa ümid e resta constant, ha il maturand masürà e ramassà las datas dürant ün mais in quists trais sistems. In congualond si’evaluaziun cun datas da cundiziuns idealas ha’l constatà cha’l sistem da “Waldlicht” es il plü constant in reguard a l’ümidità, ma las valurs sun stattas plütost otas. Pro la temperatura s’haja pudü observar movimaints simils da tuots trais sistems.

L'apicultur da Sent ha adüna lavurà cul "CH-Mass" e uossa, davo fat sias retscherchas, ha'l adattà ed optimà eir tschels duos sistems ed ha duos dmuras implü per seis aviöls.

Tanter esser disciplinà e giodair a tuot pudair

Siond cha Evie Lin disch dad esser suvent in ün dilemma tanter autodisciplina e giodimaint, s’ha’la decisa da far üna lavur da matura per as güdar e’s sviluppar in quist connex. Ella s’ha occupada a fuond culla dumonda co chattar l’equiliber tanter quists duos extrems.

L’autodisciplina tilla güda a lavurar per ragiundscher seis böts, adonta cha be sainza sforz nu grataja quai adüna, intant cha fasas da giodimaint tilla dan spazi per as recrear. Tant ün co tschel pol pon far don. Massa blera disciplina chaschuna stress e viceversa, schi’s lascha chi stetta tuot e’s gioda, poja gnir adaquella cha tuot sta salda, chi s’es sco inert. Per chattar la balantscha ha la maturanda sviluppà ün experimaint ch’ella ha testà vi da trais scolar(a)s voluntari(a)s chi han gnü da’s dedichar o ad activitats colliadas cun disciplina, sco imprender üna lingua o a da quellas per giodair, sco ir aint il handy. I han stuvü notar lura lur sentimaints tenor üna scala. Il meglder resultat han ragiunt quel(la)s chi han chattà l’equiliber e nun han gnü sentimaints extrems sco per exaimpel temmas.

La maturanda es persvasa cha l’evaluaziun da quist experimaint tilla haja muossada co chattar la storta e la via d’immez tanter esser disciplinada e’s recrear e far pachific. Ün giavüsch probabelmaing eir dad oters giuvenils. 

Ün arch San Martin d’emoziuns

Co cha culurs pon müdar la percepziun emoziunala da fotografias d’üna vista, s’ha dumandada Rebekka Marti chi s’ha adün’interessada per psicologia ed ha jent las culurs.

Ella ha fat fotografias da trais differentas persunas chi muossan üna variaziun d’expressiuns, tanter oter esser malcuntaint, riantà, temantà. Lura ha’la redublà quellas e miss sün minchüna ün oter filter da culur. In seis duos questiunaris ha’la fat per mincha pêr da fotografias dumondas chi han da chefar culla percepziun emoziunala sco “Co crajast cha quista persuna as sainta?”, “In che situaziun pudess ella esser?” o “Che pudess ella far prosmamaing?”. Siond cha l’Institut otalpin fa part da las scoulas d’EiM sün tuot il muond, ha la maturanda pudü trametter seis questiunaris in differentas scoulas ed ha pudü evaluar las respostas da 255 questiunaris.

In pigliond suot la marella las respostas adüna per ün pêr da fotografias cun differents filters, ha’la pudü demuossar cler e net cha la culur influenzescha l’interpretaziun da las emoziuns da la persuna, suvent independentamaing da l’expressiun sülla fotografia.

Ils resultats da sia lavur fan star stut: In bod 80 % da las respostas s’ha per exaimpel cristallisada la constataziun cha la persuna para irritada e gritta cun ün filter cotschen. Per part correspuonda l’evaluaziun da las repostas a constataziuns da stüdis cuntschaints. Quai es il cas pella culur pink chi fa cha la persuna para plü calma. Eir l’uschedit «Baker-Miller Pink» es renomnà per sbassar il puls e tour la temma.

Efficienza energetica da las Ouvras Electricas d’Engiadina (OEE)

Marchet Nesa ha ün’aigna colliaziun cullas OEE, siond cha seis bazegner d’eira involvà illa construcziun da las Ouvras. Il maturand ha tut suot ögl las gallarias chi mainan l’aua dal Lai da l’Ova Spin fin a Pradella, s’dumandond quant efficazia cha la transfuormaziun d’energia es e co chi’s tilla pudess augmantar.

I para in prüma lingia evidaint cha cun schlargiar il diameter dals büschens da l’aua as possa ingrondir massivamaing l’efficienza energetica. Quai s’verifichescha eir in seis experimaints ed in cifras. Displaschaivelmaing nun es quist’idea però realisabla, causa chi’s stuvess avair bler daplü aua per mantgnair listess squitsch e quell’aua nun es avantman.

La gronda part da la perdita d’energia d’ün implant idraulic chaschuna la fricziun tanter l’aua e la surfatscha interna da las gallarias chi consistan impustüt da beton. Dimena füssa plü co be logic dad eliminar quella in ün o in tschel möd, per exaimpel cun differentas vernischs illa surfatscha interna da las gallarias. Ed effectivamaing: Ils experimaints cumprouvan ch’üna vernisch idrofoba o da silicon augmantess l’efficienza energetica. Il crötsch es però la rendita. Per substituir tuot ils büschens füssa dad interrumper la producziun d’energia a Pradella. Fingià per üna renovaziun cuorta füss la perdita finanziala immensa, tant chi nu fa sen d’implementar üna tala masüra.

E listess vala la paina da resguardar ils resultats da sia lavur da matura per ün nouv fabricat o per üna renovaziun generala, voul dir dad optimar il diameter dals büschens per la quantità d’aua avantman e dad investir ill’innovaziun da vernischs glischas e bain applichablas.

Ün chatbot d’intelligenza artificiala in vallader

Cristina Bazzell es adüna statta be fö e flomma per computers e l’intelligenza artificiala. Cur cha quella es darcheu dvantada actuala ha’la savü in che direcziun ir per sia lavur da matura. Ella ha elavurà ün chatbot (AI) abel dad incleger e da reagir in vallader. Ün chatbot es ün sistem da dialog chi’s basa sün text e permetta da «chattar» cun ün sistem tecnic.

Tenor models da linguas plü grondas ha’la concepi il chatbot in vallader. Per far quai ha’la ramassà üna schurma da datas in vallader ch’ella ha stuvü correger e standardisar cuntinuadamaing per cha l’intelligenza artificiala imprenda meglder. Cun tecnica da prompt e regulaziun fina ha’la optimà seis model.

Diversas ütilisadras ed ütilisaders dal chatbot han fat prouvas da comunichar in vallader, per part da quel(la)s da lingua materna, da lingua taliana, tudais-cha ed inglaisa. Tuot(ta)s han pudü comunichar cull'AI sainza difficultats. Cun lur feedback ha la maturanda pudü megldrar seis chatbot e davo til render public.

Dal model 3D al Gokart

Sven Pattis ha üna paschiun per automobils e tecnica. El ha adüna gnü il giavüsch dad incleger ed applichar ün program da construir cun metal.

E seis giavüsch es dvantà realtà sün quatter roudas. Avant co’s dedichar a la construcziun digitala ha’l fat üna skizza a man per avair üna tschert’idea da seis proget. Il maturand s’ha lura stuvü approfundir manüdamaing i’l program (CAD) per far las construcziuns e sviluppar ün model a trais dimensiuns. El ha disegnà tuot sül computer, nempe ün gokart redot a las funcziuns minimalas: il rom da basa (chassis) ingio chi sun francats il motor, sezs, frains ed aschigls.

La construcziun svessa es fatta cun büschens quadratics da fier. Quels sun gnüts tagliats sün masüra e buglits. Elavurar e buglir metal es stat tuot oter co simpel il prüm, ma üna bella lavur chi’s sto savair co far, per cha tuot grataja sün giavüsch. 

Al maturand ha fascinà la cumbinaziun da sia lavur da matura: las cumponentas teoreticas e las cumponentas praticas, la lavur manuala.

A Jon Zanetti gratulaina cun grond plaschair per sia cumbatta poetica!

Seis texts «Il handy» e «Far e disfar» han fat furora. Na be sias creaziuns da nar, eir las stübgidas ritmicas musicalas da lingua da seis cumpogns e sias cumpognas da la 5avla strasunan intant amo be da per ellas.
Legiai üna per üna. Eu s’impromet chi vala la paina!
Uorschla Natalia

La maschina da cafè

Cristina Bazzell

In ün’ustariina nun existan secrets. Alch capità e tuot ils lavuraints san. Dramas daja adüna. Adüna alch per bajar, alch da rier. La maschina da cafè schaschina. Il club da l’istorgina as raduna intuorn la maschina. L‘ustaria es amo vöda, id es las 9.00. Nus eschan tuots però fingià lönch quia e vain preparà. Uossa esa da spettar a la signuria. Tuots han lur staziuns prontas per la guerra gastronomica. Eir meis buffet es pront. Il cling da vaider implischa il vöd da l’ustaria cur ch’eu poz l’ultim magöl da biera dasper il Zapf. Pamfatè, butiglinas da valser sun giò per terra. La tschuetta tillas schmaladischa: “Quistas schmaladidas butiglinas. Nu vessan pudü far meglder?! Na! Schi’s tocca üna lura croudan tuottas. Dess ir as far arder, quist crom.”

Eu am büt per terra. “Chara! Tü m’est eir üna. Tü douvrast ün cafè, dai vè nan, calma’t.” Schmetter da schmaladir nu faiv’la plü, dafatta cun seis cafè in man d’eir’la narra zocca sü per quels chi han gnü l’idea da prodüer las butiglias da valser uschè.

L’idea per tilla manar ad oters impissamaints: “Hast dudi? Clara e Thomas sun uossa ün pêrin.” Ella ferma seis pleds sco sch’inchün vess trat l’ emergency stop. “Na! Quai nu’t craja cha quels fan il daten? Nu s’ödiaivan? Be tschell’ eivna as giaivna bod vi da la gula.”

Dandettamaing as vezza a quatter cheus a cuccar our d’chadafö. “Quintaivat istorgias sainza nus?! Sezzüda pro las maschinas da cafè!”, sbrajan ils mats ed zack e bum tuot ils lavuraints da l’ustaria sun pro la maschina da cafè, cuschinunzs, abwasch, camarieras. Dafatta nos char sar schef. Uei, che arsaja!. “Dai oura culla pomma! Nus stain esser up to date. Nu’s laschar pender, perder.”

Cuaida da discuorrer, quai esa d’avair schi’s lavura illa gastronomia. Dumondas invi ed innan, vi e nan, tuots chi mettan insembel l’istorgia. Chi, che, perche, ingio, d’ingionder sast? Pès co’l di da lavar linzöls e las lavunzas a bügl. La maschina schaschina, curaschi. L’alcohol fa bajar, sbraja, manaja, paja, arsaja...
Ün cun ün toc, tschel cun l’oter. Fin cha tuots chi han l’intera fabla. “Üna camariera cun ün mecatroniker da la pendiculara, da nu crajer. Quist vegn bain ün’ istorgia da nar.”, disch üna. “Opposits atract, my friend. But she needs a man with money.”, manaja, ai, manaja il cuschinunz. Ai Salam e seis pleds da l’amur e raps, paress bod be sco üna da quellas duonnas chi marida be pels raps. “Discuorrer, yes yes, my friend. Avair üna duonna. No no, my friend, only trouble, only trouble, peace, i need peace.”

“Tü est schon ün salam, Salam! Discuorrast da raps e nun inclegiast l’amur.”, disch la pitschna seniora tanter da nus. “Amur es quai chi vegn! Listess schi s’es rich o ün pover schani, vegliet sco eu o giuven sco la naiv frais-cha. Istess.””

“Guisto, sorella, l’amore è l’amore. E l’amore fa che cazzo che voule.”

Il warenlift as driva: “Oh oh, Madam Chefflein”.

“Baja, sbraja. Laschai a quists povers inamurats. Ai ai pudain metter la “Dating show” aint il nom dal restorant.”

Sün quai nossa veglia seniora, la tschuetta scorta, disch a mai: “Che esa uossa vairamaing cun tai e teis signur?” “Oh, ääää—“. Eu cuc vi pro el, el ria, schmaladi signur, eu sa precis ch’el tils ha scuttà, ma nu varà dit ch’el es l’otra figüra principala, schmaladi utschè. Utschè, vent? Svelt davent. “Ääää--- eu dod cha la s-chella ha sclingi. Giasts!.”

Eu sun be pissers

Rebekka Marti

90, 60, 90… 100, 85, 110
Schi’s piglia quistas masüras e’s tillas conguala, as bada svelt. 90, 60, 90… armonia, sco’l tun cur ch’üna clav chatta sia claviglia. Il destin, simmetric, perfecziun. I paran d’esser fattas üna per tschella. 100, 85, 110... nöa, in congual cullas cifras d’avant. Lungurus, che’s dessa cumanzar cun quists nomers curius plü gronds, co quels d’avant... ma quai es tantün’il problem.
90, 60, 90... las 11:11 als 11 dals 11 dal 2011. ... 100, 85, 110... Venderdi, ils 13 marz 2020.
I para chi’s conguala duos sours, be cha üna es bella, ha bunas notas, sa che ch’ella dess far cun sia vita, ha ün ami, es fitta. Chavels voluminus, fatscha splendurainta, ögls blau clers o brüns, blers collegs, collegas, postura dret sü. Para d’esser la spranza in persuna. L’otra... bod inexistenta. L’elefant illa stanza, l’andina trida, tridatscha. Trida be avuond’è’la.
90, 60, 90... es sco baiver ün süerv d’aua fraida a las 3.00 a bunura cur chi s’es stat sü. Üna chalur, i’s chamina pro’l “fraschider”, as driva la porta e là è’la. Üna butiglia d’aua fraida. Ella para deliziusa, la plü squisita chi’s pudess baiver in quist mumaint. ... 100, 85, 110... il svagliarin sclingia, id es las 6.00 a bunura. Est pronta per ir a scoula?
Duos muonds differents, duos vitas.
90, 60, 90... ün rier da cour, üna clossa branclada, bratscha chi’t cufforta cur cha tü nu’t saintast il meglder. Inchün chi taidla teis pissers, dà buns cussagls e’t motivescha da far quai cha tü voust. ... 100, 85, 110... ün rier fos, üna branclada pac seriusa, bratscha chi’t cufforta be perche ch’ella sto. Inchün chi taidla, ma i va aint per ün’uraglia ed our da tschella, taidla be perche chi s’ha temma da far mal a tschella persuna chi nu’s tadless üna jada.
Üna es üna via gualiva, tschella es ün labirint infinit.
90, 60, 90... ün diamant in ün muond da merda. Be merda. Glüschaint. Quista preschentscha sco üna melodia cumponüda da Wolfgang Amadeus Mozart, chantada d’anguels.
90, 60, 90... sco ün bal da flöchins da naiv. Illa quietezza da l’inviern descendna jò dal tschêl blau-cler, sainza nüvlas, ün vent leiv chi charezza, glischa sur fatscha e chavels. I’s pudess fingià bod nomnar “heaven on earth”.
90, 60, 90... üna muntognuna chi para da’s stender vers il tschêl, less obtegner las stailas straglüschaintas, e riva. Tegna quist fö, clos. La nu vain arsa perche ch’ella s’inclegia cun tuot e minchün.
100, 85, 110... be mâ nu’m dumandar plü.
Vias lungas nu mainan adüna al destin. I’s cumainza ün viadi, sainza savair schi’s riva, be culla spranza svess. Girar e girar, inavant ed inavant, minchatant eir inavo. Girar e girar, inavant ed inavant, minchatant as rafüda. Quai es vita.
Da temp in temp stübg eu che ch’eu pudess far per gnir quist 90, 60, 90. Dar tanta fadia, per nöa e darcheu nöa. Quantas jadas am lessa amo congualar cun collegas, o eir collegs, fin ch’eu chapisch. Eu nu sun els, els nu sun eu.
90, 60, 90...
100, 85, 110... eu.

Il trabickel dal tonder

Marchet Nesa

La vibraziun da mi’ura am stir’our d’ün sön profuond. Eu bad il pais da la stanglantüm chi schmacha cun gronda forza in meis cheu.
Per am distrar dal fat real, cha sainza forz’e gronda vöglia stoss cumanzar quista bunura, dun il prüm sguard dal di,
sül trabickel schmaladi.

Cun meis pissers dalöntsch davent,
da tschella vart dal continent,
contaimpla video per video,
istorgia per istorgia.

Il polsch scroll’e scroll’e adüna,
bod plü pac e bod plü bler.
Ma pichà nu rest’ingüna,
be ün sentimaint liger.

Sguaz dal temp!
Sguaz tremend!
Eu sa, i nu fa sen,
i’m fa be don,
s-cherp dal malom!

Ma i resta quell’arsaja,
quel grond buonder cornius,
d’la prosm’istorgia, dal prossem clip,
chi pudess esser grondius.

Ed uschè rest in quist ciclus.

Il polsch gir’e gir’e gira,
el gira sainza fin.

Fin cha la realisaziun dal temp am tir’our da la trance,
eu am schen ed eu’m svarguogn da meis far ch’eu sa, es fos.

Uossa n’haj’ün stress tremend,
Our da let sun svelt sco’l vent,
chotscha, t-shirt e pullover
flöchins cun lat eu n’ha da’m mover
our da porta cun ün sigliatsch,
giacc’e chapütscha be suot bratsch.
Pel nair da l’ungla n’ha tschüf la posta,
che battosta.
Sainza pensar consciaintamaing,
meis man dret danövmaing,
va in busacha a tour… (suspür, pigl’our il handy)
Per ün mumaint vezza ma fatscha illa reflexiun da meis colleg, da meis inimi?

E meis polsch quel gira,
el gir’e gira sainza fin.

El gira.

Cura vain la fin?
Ingio rest’la be mâ?
Ella sto gnir, quai saja
In ün möd o i’l oter.

Ed amo ‘düna il polsch el gira,

el gira sco’l muglin,
pro’l pitschen aualin.

Quel chi gir’adüna,
eir quel sainz’üna fin.

Be schi capit’ün grond spavent,
ün clap boudun gnind sco cul vent,
- d’la fin es il cumanzamaint -
tras gods e sur palü.

Be cun ün tal evenimaint,
nos bun muglin nu gira plü.

Il handy

Jon Zanetti

Eu’s less invidar da far ün viadi. Ün viadi tras il temp.

Il prüm sguard dal di nu vain drizzà our d’fanestra, quel va in direcziun dal tagnin dal tuonder. No nu’ ns interessain per l’ora ma invezza eschna attrats dal buonder. Pês co’l buonder cun cornas fissaina noss’attenziun sül muond digital. Ma cha’l temp passa ad ün passar, ignoraina, fatal. Las plü nouvas nouvas da tschella vart dal muond, fan cha noss peis as distachan dal fuond. Pramfatella e pum, n’ha invlidà da tour l’ultim s-chalun. Cul nas sun splachà, precis aint pel quadrel surmürà.

Sdruaglià suna in ün muond chi para d’esser plü quader co raduond. Vi d’ün natel gnanc’nu stübg, stögl plütöst stübgiar ingio ch’eu mütsch. In s-charsella chat ün rap, ma quel nu’m güda bler, quia i’l temp da crap. L’üsaglia principala es il crap. Il crap es l’arma. Il crap es tuot. E tuot es il crap. Ils troglodits han oters pissers co da tratgnair lur followers. Insta e facebook -- tuots duos be robas per cucs.

Davo riva, guarda qua, in ün temp plü sviluppà. Il crap es rimplazzà. Metal es uossa tscherchà. Eir qua poss ir guardond – ün handy, nu vez zuond. Minchün es cuntaint, eir sainza s-cherp, chi per no es evidaint.

La spassegiada va inavant in ün’epoca surdorada. Uoss’eschna rivtas in Egipta, e quai na in üna cripta. Sast quants likes ch’eu vess survgni, cun metter las piramidas sün mia story? Dal fabricat o la sepultüra, vess quai generà üna vaira bravüra.

Il medioevi es la prosma staziun, quel temp s-chür da religiun e superstiziun. Sch’ün füss gnü pro cun ün natel, til vessna tut per ün apostel. Ma schi vessan cret chi’s tratta dad alch striunà, til vessna directamaing intschendrà, quai chi capita cun mincha puchà. Eir qua nun hana dovrà, quist mobel survalütà.

La refuormaziun cumainza, no tuots savain, be cun pichar tesas vi d’üna porta da lain. Quai fa liber la via pel svilup da la stamparia. Medias stampadas vegnan derasadas, ün svilup viral – analog e na digital. Neir là nun hana dovrà, quist mez arsantà.

Eir guerras e revoluziuns, da cumanzar suna stats buns. Subit es o ün’o tschella proruotta, far davo nu’s po plü inguotta. Chattà üna fin han eir quellas, eir schi nu sun stattas adüna las plü bellas.

E qua i’l temp contemp-oran, ningün nun ha plü temp. Ne da’s cufuonder, ne da respuonder. Tuot chi viva in ün stress, crajond da promouver il progress. Las uschedittas medias socialas chi’ns fan gnir persunas associalas. Aspettativas na accumplidas. E quai tuot, pervi da quist s-cherp chi’s chatta dapertuot.

Forsa cha la vita füss plü bella, scha no vessan ün crap, ün toc fier o üna bibla in s-charsella.

Far e disfar

Jon Zanetti

In seguit dudivat ün’analisa da pleds chi brancla ad üna critica invers nossa società. Pertocs nu’s dessan sentir tocs. E quels chi sun tocs nu’s dessan sentir pertocs.

Eu giavüsch bun divertimaint!

Ma müda quist pledin «dis» propcha tant? Illa musica fuorman il dis, il fisis (g) ed il ais ün accord in dur. Armonic e fin, uschè cha gnanca l’orma dal chan nu s’impipa chi’s pudess trattar d’ün morfem cun associaziun negativa. E listess ha’l ün’importanza, quist dis.

Eu manai propa «il dis» e na «ils dis». Quia esa nempe da star attent. Impustüt schi s’ha da chefar culla cliantella feminina. Las fasas repetitivas chi vegnan mincha mais chaschunan cha’l minchadi da mincha duonna es suotsura. Dal rest üna tematica chi nu vain tutta seriusa – simplamaing ün s-chandel, o na, üna varguogna e lasura amo üna blamascha, schi’s dumonda a mai. Ma basta. Tuornain inavo pro’l dis in fuorma singulara.

Dimena disch dafatta il möd da dir cha “far e disfar sajan tuots duos lavurar”. Ma lavuraina per viver o vivaina per lavurar? Far per as disfar ed as disfar per far? Tuot dumondas filosoficas cun milli respostas chi nu cuntaintan. Ma per furtüna esa avuonda da quels chi dedicheschan lur minchadi a stübgiondas profuondas. I sezzan vi da lur maisas bain organisadas in büros structurats e nettiats sco ospidals. Accurats. Schi, tuot sto esser accurat. Mincha fat ün fat, ün fat chi’s disfa. Ma ingio be mâ laschaina amo ün pa lö pel pensar uman?

L'uman – che bun chavazzin- l’uman stuvess metter daplü pais süll’umanità. Hai precis, umans cun sen pell’ umanità, quels fan chi va a viver darcheu qua. Sün quist muond regnà da nars, barbars, chi para dad esser suvent plü quader co raduond. E lapro nu s’impo gnanca ün pover uman sco no  da tuot quist sigliöz insü ed ingio, ma lapro, davopro, minchün fa verer ch’el vess pudü agiundscher sia part per güdar a no, d’utrò o na d’utrò. Dat pro !

E dar daja amo la banadida disfurtüna, ün guaffen chi fa sfender testas d’ incuntin. I’s po avair disfurtüna in ün mumaint furtünà e furtüna in ün mumaint disfurtünà. Ma nu voula eir disfurtüna, dschain almain ün pa, per chi’s predscha e’s gioda darcheu la furtüna? Dumondas sur dumondas cun respostas sur respostas. La disfurtüna es pussanta. E la pussanza pigl’ il suraman e decida. E’ns suottametta e no stuvain tgnair nan la creppa. I nu’s po plü dir che chi’s pensa sainza chi vain miss il curtè a culöz. Chi saj’ il curtè o la pistola o la provisiun o las aczias o alch oter. Tuot dvainta pês.

Acids disfan in cas eir. Eu less pretender cha quai saja bain sgür üna lavur. Eir schi disfan e nu fan. Perquai cha ningün nu po star oura scha las fanestras sun cuvernadas cun vettas chi tiran adimmaint al temp cur cha’l sablun da l’oriaint schmerda nossa vista sül muond tant cuntschaint. Schi’s pudess be dumandar a la chaltschina vi dal vaider da’ns quintar dal contact cul acid da pulir as savessa formular üna resposta plü scorta.

E disfar po eir avair amo ün’otra significaziun. Disfar po esser tour ourdglioter alch o dafatta demolir. DEMO – che pledatsch. La demo es opür ün muossar, preschantar o ün ir sün via per render attent ad alch chi para important. Varsaquantas chi saran gnüdas terradas sco chi ris-chaiva da capitar culs dschembers tamangurais. Ma a la fin ha adüna vendschü la vardà. O na?

Chi saja cun o sainza “dis”, da star attent esa co chi’s tils douvra, ils pleds, perquai cha tocker pona e relaschar nattas eternas. Schi dimena, dovrain ils pleds ün per e na ün cunter tschel.