A Jon Zanetti gratulaina cun grond plaschair per sia cumbatta poetica!

Seis texts «Il handy» e «Far e disfar» han fat furora. Na be sias creaziuns da nar, eir las stübgidas ritmicas musicalas da lingua da seis cumpogns e sias cumpognas da la 5avla strasunan intant amo be da per ellas.
Legiai üna per üna. Eu s’impromet chi vala la paina!
Uorschla Natalia

La maschina da cafè

Cristina Bazzell

In ün’ustariina nun existan secrets. Alch capità e tuot ils lavuraints san. Dramas daja adüna. Adüna alch per bajar, alch da rier. La maschina da cafè schaschina. Il club da l’istorgina as raduna intuorn la maschina. L‘ustaria es amo vöda, id es las 9.00. Nus eschan tuots però fingià lönch quia e vain preparà. Uossa esa da spettar a la signuria. Tuots han lur staziuns prontas per la guerra gastronomica. Eir meis buffet es pront. Il cling da vaider implischa il vöd da l’ustaria cur ch’eu poz l’ultim magöl da biera dasper il Zapf. Pamfatè, butiglinas da valser sun giò per terra. La tschuetta tillas schmaladischa: “Quistas schmaladidas butiglinas. Nu vessan pudü far meglder?! Na! Schi’s tocca üna lura croudan tuottas. Dess ir as far arder, quist crom.”

Eu am büt per terra. “Chara! Tü m’est eir üna. Tü douvrast ün cafè, dai vè nan, calma’t.” Schmetter da schmaladir nu faiv’la plü, dafatta cun seis cafè in man d’eir’la narra zocca sü per quels chi han gnü l’idea da prodüer las butiglias da valser uschè.

L’idea per tilla manar ad oters impissamaints: “Hast dudi? Clara e Thomas sun uossa ün pêrin.” Ella ferma seis pleds sco sch’inchün vess trat l’ emergency stop. “Na! Quai nu’t craja cha quels fan il daten? Nu s’ödiaivan? Be tschell’ eivna as giaivna bod vi da la gula.”

Dandettamaing as vezza a quatter cheus a cuccar our d’chadafö. “Quintaivat istorgias sainza nus?! Sezzüda pro las maschinas da cafè!”, sbrajan ils mats ed zack e bum tuot ils lavuraints da l’ustaria sun pro la maschina da cafè, cuschinunzs, abwasch, camarieras. Dafatta nos char sar schef. Uei, che arsaja!. “Dai oura culla pomma! Nus stain esser up to date. Nu’s laschar pender, perder.”

Cuaida da discuorrer, quai esa d’avair schi’s lavura illa gastronomia. Dumondas invi ed innan, vi e nan, tuots chi mettan insembel l’istorgia. Chi, che, perche, ingio, d’ingionder sast? Pès co’l di da lavar linzöls e las lavunzas a bügl. La maschina schaschina, curaschi. L’alcohol fa bajar, sbraja, manaja, paja, arsaja...
Ün cun ün toc, tschel cun l’oter. Fin cha tuots chi han l’intera fabla. “Üna camariera cun ün mecatroniker da la pendiculara, da nu crajer. Quist vegn bain ün’ istorgia da nar.”, disch üna. “Opposits atract, my friend. But she needs a man with money.”, manaja, ai, manaja il cuschinunz. Ai Salam e seis pleds da l’amur e raps, paress bod be sco üna da quellas duonnas chi marida be pels raps. “Discuorrer, yes yes, my friend. Avair üna duonna. No no, my friend, only trouble, only trouble, peace, i need peace.”

“Tü est schon ün salam, Salam! Discuorrast da raps e nun inclegiast l’amur.”, disch la pitschna seniora tanter da nus. “Amur es quai chi vegn! Listess schi s’es rich o ün pover schani, vegliet sco eu o giuven sco la naiv frais-cha. Istess.””

“Guisto, sorella, l’amore è l’amore. E l’amore fa che cazzo che voule.”

Il warenlift as driva: “Oh oh, Madam Chefflein”.

“Baja, sbraja. Laschai a quists povers inamurats. Ai ai pudain metter la “Dating show” aint il nom dal restorant.”

Sün quai nossa veglia seniora, la tschuetta scorta, disch a mai: “Che esa uossa vairamaing cun tai e teis signur?” “Oh, ääää—“. Eu cuc vi pro el, el ria, schmaladi signur, eu sa precis ch’el tils ha scuttà, ma nu varà dit ch’el es l’otra figüra principala, schmaladi utschè. Utschè, vent? Svelt davent. “Ääää--- eu dod cha la s-chella ha sclingi. Giasts!.”

Eu sun be pissers

Rebekka Marti

90, 60, 90… 100, 85, 110
Schi’s piglia quistas masüras e’s tillas conguala, as bada svelt. 90, 60, 90… armonia, sco’l tun cur ch’üna clav chatta sia claviglia. Il destin, simmetric, perfecziun. I paran d’esser fattas üna per tschella. 100, 85, 110... nöa, in congual cullas cifras d’avant. Lungurus, che’s dessa cumanzar cun quists nomers curius plü gronds, co quels d’avant... ma quai es tantün’il problem.
90, 60, 90... las 11:11 als 11 dals 11 dal 2011. ... 100, 85, 110... Venderdi, ils 13 marz 2020.
I para chi’s conguala duos sours, be cha üna es bella, ha bunas notas, sa che ch’ella dess far cun sia vita, ha ün ami, es fitta. Chavels voluminus, fatscha splendurainta, ögls blau clers o brüns, blers collegs, collegas, postura dret sü. Para d’esser la spranza in persuna. L’otra... bod inexistenta. L’elefant illa stanza, l’andina trida, tridatscha. Trida be avuond’è’la.
90, 60, 90... es sco baiver ün süerv d’aua fraida a las 3.00 a bunura cur chi s’es stat sü. Üna chalur, i’s chamina pro’l “fraschider”, as driva la porta e là è’la. Üna butiglia d’aua fraida. Ella para deliziusa, la plü squisita chi’s pudess baiver in quist mumaint. ... 100, 85, 110... il svagliarin sclingia, id es las 6.00 a bunura. Est pronta per ir a scoula?
Duos muonds differents, duos vitas.
90, 60, 90... ün rier da cour, üna clossa branclada, bratscha chi’t cufforta cur cha tü nu’t saintast il meglder. Inchün chi taidla teis pissers, dà buns cussagls e’t motivescha da far quai cha tü voust. ... 100, 85, 110... ün rier fos, üna branclada pac seriusa, bratscha chi’t cufforta be perche ch’ella sto. Inchün chi taidla, ma i va aint per ün’uraglia ed our da tschella, taidla be perche chi s’ha temma da far mal a tschella persuna chi nu’s tadless üna jada.
Üna es üna via gualiva, tschella es ün labirint infinit.
90, 60, 90... ün diamant in ün muond da merda. Be merda. Glüschaint. Quista preschentscha sco üna melodia cumponüda da Wolfgang Amadeus Mozart, chantada d’anguels.
90, 60, 90... sco ün bal da flöchins da naiv. Illa quietezza da l’inviern descendna jò dal tschêl blau-cler, sainza nüvlas, ün vent leiv chi charezza, glischa sur fatscha e chavels. I’s pudess fingià bod nomnar “heaven on earth”.
90, 60, 90... üna muntognuna chi para da’s stender vers il tschêl, less obtegner las stailas straglüschaintas, e riva. Tegna quist fö, clos. La nu vain arsa perche ch’ella s’inclegia cun tuot e minchün.
100, 85, 110... be mâ nu’m dumandar plü.
Vias lungas nu mainan adüna al destin. I’s cumainza ün viadi, sainza savair schi’s riva, be culla spranza svess. Girar e girar, inavant ed inavant, minchatant eir inavo. Girar e girar, inavant ed inavant, minchatant as rafüda. Quai es vita.
Da temp in temp stübg eu che ch’eu pudess far per gnir quist 90, 60, 90. Dar tanta fadia, per nöa e darcheu nöa. Quantas jadas am lessa amo congualar cun collegas, o eir collegs, fin ch’eu chapisch. Eu nu sun els, els nu sun eu.
90, 60, 90...
100, 85, 110... eu.

Il trabickel dal tonder

Marchet Nesa

La vibraziun da mi’ura am stir’our d’ün sön profuond. Eu bad il pais da la stanglantüm chi schmacha cun gronda forza in meis cheu.
Per am distrar dal fat real, cha sainza forz’e gronda vöglia stoss cumanzar quista bunura, dun il prüm sguard dal di,
sül trabickel schmaladi.

Cun meis pissers dalöntsch davent,
da tschella vart dal continent,
contaimpla video per video,
istorgia per istorgia.

Il polsch scroll’e scroll’e adüna,
bod plü pac e bod plü bler.
Ma pichà nu rest’ingüna,
be ün sentimaint liger.

Sguaz dal temp!
Sguaz tremend!
Eu sa, i nu fa sen,
i’m fa be don,
s-cherp dal malom!

Ma i resta quell’arsaja,
quel grond buonder cornius,
d’la prosm’istorgia, dal prossem clip,
chi pudess esser grondius.

Ed uschè rest in quist ciclus.

Il polsch gir’e gir’e gira,
el gira sainza fin.

Fin cha la realisaziun dal temp am tir’our da la trance,
eu am schen ed eu’m svarguogn da meis far ch’eu sa, es fos.

Uossa n’haj’ün stress tremend,
Our da let sun svelt sco’l vent,
chotscha, t-shirt e pullover
flöchins cun lat eu n’ha da’m mover
our da porta cun ün sigliatsch,
giacc’e chapütscha be suot bratsch.
Pel nair da l’ungla n’ha tschüf la posta,
che battosta.
Sainza pensar consciaintamaing,
meis man dret danövmaing,
va in busacha a tour… (suspür, pigl’our il handy)
Per ün mumaint vezza ma fatscha illa reflexiun da meis colleg, da meis inimi?

E meis polsch quel gira,
el gir’e gira sainza fin.

El gira.

Cura vain la fin?
Ingio rest’la be mâ?
Ella sto gnir, quai saja
In ün möd o i’l oter.

Ed amo ‘düna il polsch el gira,

el gira sco’l muglin,
pro’l pitschen aualin.

Quel chi gir’adüna,
eir quel sainz’üna fin.

Be schi capit’ün grond spavent,
ün clap boudun gnind sco cul vent,
- d’la fin es il cumanzamaint -
tras gods e sur palü.

Be cun ün tal evenimaint,
nos bun muglin nu gira plü.

Il handy

Jon Zanetti

Eu’s less invidar da far ün viadi. Ün viadi tras il temp.

Il prüm sguard dal di nu vain drizzà our d’fanestra, quel va in direcziun dal tagnin dal tuonder. No nu’ ns interessain per l’ora ma invezza eschna attrats dal buonder. Pês co’l buonder cun cornas fissaina noss’attenziun sül muond digital. Ma cha’l temp passa ad ün passar, ignoraina, fatal. Las plü nouvas nouvas da tschella vart dal muond, fan cha noss peis as distachan dal fuond. Pramfatella e pum, n’ha invlidà da tour l’ultim s-chalun. Cul nas sun splachà, precis aint pel quadrel surmürà.

Sdruaglià suna in ün muond chi para d’esser plü quader co raduond. Vi d’ün natel gnanc’nu stübg, stögl plütöst stübgiar ingio ch’eu mütsch. In s-charsella chat ün rap, ma quel nu’m güda bler, quia i’l temp da crap. L’üsaglia principala es il crap. Il crap es l’arma. Il crap es tuot. E tuot es il crap. Ils troglodits han oters pissers co da tratgnair lur followers. Insta e facebook -- tuots duos be robas per cucs.

Davo riva, guarda qua, in ün temp plü sviluppà. Il crap es rimplazzà. Metal es uossa tscherchà. Eir qua poss ir guardond – ün handy, nu vez zuond. Minchün es cuntaint, eir sainza s-cherp, chi per no es evidaint.

La spassegiada va inavant in ün’epoca surdorada. Uoss’eschna rivtas in Egipta, e quai na in üna cripta. Sast quants likes ch’eu vess survgni, cun metter las piramidas sün mia story? Dal fabricat o la sepultüra, vess quai generà üna vaira bravüra.

Il medioevi es la prosma staziun, quel temp s-chür da religiun e superstiziun. Sch’ün füss gnü pro cun ün natel, til vessna tut per ün apostel. Ma schi vessan cret chi’s tratta dad alch striunà, til vessna directamaing intschendrà, quai chi capita cun mincha puchà. Eir qua nun hana dovrà, quist mobel survalütà.

La refuormaziun cumainza, no tuots savain, be cun pichar tesas vi d’üna porta da lain. Quai fa liber la via pel svilup da la stamparia. Medias stampadas vegnan derasadas, ün svilup viral – analog e na digital. Neir là nun hana dovrà, quist mez arsantà.

Eir guerras e revoluziuns, da cumanzar suna stats buns. Subit es o ün’o tschella proruotta, far davo nu’s po plü inguotta. Chattà üna fin han eir quellas, eir schi nu sun stattas adüna las plü bellas.

E qua i’l temp contemp-oran, ningün nun ha plü temp. Ne da’s cufuonder, ne da respuonder. Tuot chi viva in ün stress, crajond da promouver il progress. Las uschedittas medias socialas chi’ns fan gnir persunas associalas. Aspettativas na accumplidas. E quai tuot, pervi da quist s-cherp chi’s chatta dapertuot.

Forsa cha la vita füss plü bella, scha no vessan ün crap, ün toc fier o üna bibla in s-charsella.

Far e disfar

Jon Zanetti

In seguit dudivat ün’analisa da pleds chi brancla ad üna critica invers nossa società. Pertocs nu’s dessan sentir tocs. E quels chi sun tocs nu’s dessan sentir pertocs.

Eu giavüsch bun divertimaint!

Ma müda quist pledin «dis» propcha tant? Illa musica fuorman il dis, il fisis (g) ed il ais ün accord in dur. Armonic e fin, uschè cha gnanca l’orma dal chan nu s’impipa chi’s pudess trattar d’ün morfem cun associaziun negativa. E listess ha’l ün’importanza, quist dis.

Eu manai propa «il dis» e na «ils dis». Quia esa nempe da star attent. Impustüt schi s’ha da chefar culla cliantella feminina. Las fasas repetitivas chi vegnan mincha mais chaschunan cha’l minchadi da mincha duonna es suotsura. Dal rest üna tematica chi nu vain tutta seriusa – simplamaing ün s-chandel, o na, üna varguogna e lasura amo üna blamascha, schi’s dumonda a mai. Ma basta. Tuornain inavo pro’l dis in fuorma singulara.

Dimena disch dafatta il möd da dir cha “far e disfar sajan tuots duos lavurar”. Ma lavuraina per viver o vivaina per lavurar? Far per as disfar ed as disfar per far? Tuot dumondas filosoficas cun milli respostas chi nu cuntaintan. Ma per furtüna esa avuonda da quels chi dedicheschan lur minchadi a stübgiondas profuondas. I sezzan vi da lur maisas bain organisadas in büros structurats e nettiats sco ospidals. Accurats. Schi, tuot sto esser accurat. Mincha fat ün fat, ün fat chi’s disfa. Ma ingio be mâ laschaina amo ün pa lö pel pensar uman?

L'uman – che bun chavazzin- l’uman stuvess metter daplü pais süll’umanità. Hai precis, umans cun sen pell’ umanità, quels fan chi va a viver darcheu qua. Sün quist muond regnà da nars, barbars, chi para dad esser suvent plü quader co raduond. E lapro nu s’impo gnanca ün pover uman sco no  da tuot quist sigliöz insü ed ingio, ma lapro, davopro, minchün fa verer ch’el vess pudü agiundscher sia part per güdar a no, d’utrò o na d’utrò. Dat pro !

E dar daja amo la banadida disfurtüna, ün guaffen chi fa sfender testas d’ incuntin. I’s po avair disfurtüna in ün mumaint furtünà e furtüna in ün mumaint disfurtünà. Ma nu voula eir disfurtüna, dschain almain ün pa, per chi’s predscha e’s gioda darcheu la furtüna? Dumondas sur dumondas cun respostas sur respostas. La disfurtüna es pussanta. E la pussanza pigl’ il suraman e decida. E’ns suottametta e no stuvain tgnair nan la creppa. I nu’s po plü dir che chi’s pensa sainza chi vain miss il curtè a culöz. Chi saj’ il curtè o la pistola o la provisiun o las aczias o alch oter. Tuot dvainta pês.

Acids disfan in cas eir. Eu less pretender cha quai saja bain sgür üna lavur. Eir schi disfan e nu fan. Perquai cha ningün nu po star oura scha las fanestras sun cuvernadas cun vettas chi tiran adimmaint al temp cur cha’l sablun da l’oriaint schmerda nossa vista sül muond tant cuntschaint. Schi’s pudess be dumandar a la chaltschina vi dal vaider da’ns quintar dal contact cul acid da pulir as savessa formular üna resposta plü scorta.

E disfar po eir avair amo ün’otra significaziun. Disfar po esser tour ourdglioter alch o dafatta demolir. DEMO – che pledatsch. La demo es opür ün muossar, preschantar o ün ir sün via per render attent ad alch chi para important. Varsaquantas chi saran gnüdas terradas sco chi ris-chaiva da capitar culs dschembers tamangurais. Ma a la fin ha adüna vendschü la vardà. O na?

Chi saja cun o sainza “dis”, da star attent esa co chi’s tils douvra, ils pleds, perquai cha tocker pona e relaschar nattas eternas. Schi dimena, dovrain ils pleds ün per e na ün cunter tschel. 

Inscunter a l’Institut otalpin culla poetessa Flurina Badel e sia traductura Ruth Gantert i’l rom da la CH-Reihe.

U.N.C.B.

Co leger ed incleger poesia contemporana? Co far svessa vers chi clingian o sclingian, lovats bainin in lur cuntgnü, sch’el es existent? E cun che sfidas s’esa confruntà cun metter in pleds tudais-chs vers e colliaziuns rumantschas?

Dumondas cha no’ns vain fat cun leger las poesias e las traducziuns dal tinnitus tropic da Flurina Badel. Las poesias sun gnüdas edidas pro l’editionmevinapuorger dal 2020 e gnüdas premiadacul premi da litteratura svizzer.  Il cudesch biling cun traducziuns da la germanist’e romanista Ruth Gantert, fattas cun finezza pel detagl, in ün s-chambi intensiv culla poetessa, es cumparü pro l’Edition Howeg, dal 2022 e cumpiglia üna postfacziun da Dumenic Andry cul titel «Spazis poetics Avischinaziuns a poesias da tinnitus tropic da Flurina Badel».

Flurina Badel ans ha regalà divers da seis cudeschs e’ns laschà savurar uschea sias fluors poeticas sün palperi. In seis üert dal tinnitus tropic. Da tuotta sorts culurs e fuormas cun materia chi glischa, picla e sgiazza, fladond odurs e spüzzas natüralas o artificialas e chantond üna chanzun amo incuntschainta fin qua. Chi vögl suvent stunar. Ils tschögns da Dumenic Andry in sias «Avischinaziuns» han permiss da gnir daspera e da drivir cun mincha poesia ün muond ed ün’istorgia. E las traducziuns tudais-chas da Ruth Gantert sun aignas e stan qua suvent sco da per ellas, expressivas in lur möd, ma sun eir interpretaziuns involuntarias chi zoppaintan culanas da reflexiun a tuot ils livels poetics. Adüna partind da la dumonda co exprimer il meglder il cuntgnü e superar la differenza tanter il rumantsch e’l tudais-ch. Qua o là s’haja dabsögn da plüssas linguas per chattar il dret pled o il dret möd da dir per exprimer üna chosa.   Minchatant s’inclegia la poesia rumantscha pür cun leger la varianta tudais-cha. O almain s’haja l’impreschiun d’incleger. Per part esa duos traducziuns e stübgiar las poesias tradüttas permetta precisiun e profuondità.

Da che quinta’l il «tinnitus tropic»?

 „Flurina Badel s’occupa da incuntschaint chi nu’s riva tradüer, declerar e registrar, be chi’s tratta da nos muond civilisà chi chaschuna fenomens sco nossa società da consüm, populissem o alienaziun, in fuorma dad individualissem e retgnentschas d’avair üna relaziun plü stretta cun inchün, ün muond chi’ns fa reflettar e metter in dumonda in ün möd quel incuntschaint chi deriva eir quel da no svessa.“ (tenor Rico Valär, adattà da U.N.C.B. in rumantsch, Kraftvolle poetische Irritationen. Flurina Badels „tinnitus tropic“, 2020). 

La poesia tinnitus tropic ha dat il titel al cudesch. E’l cling dal tschübel da quel utschè chi s’ha schlantschà giò vers ils peis scuzs e’s splattütschà per terra via, tschüblaja in nossas uraglias sco’n tinnitus tropic. Chi’ns perseguitescha tras tuot il cudesch. La varianta oriunda da la poesia es gnüda elavurada e müdada plüssas jadas. I füss interessant a preschantar co chi’d es gnü a la versiun publichada ill’ediziun bilingua.

2020

tinnitus tropic
dist
rarità l’utschè
chi güzza seis pical da metal

luot lain passer
ma scuzza eu trabüch

l’utschè our da la fruos-cha fa
üna schlantschada in ot
da casü giò
frizza sün meis peis
sfracha speravia

alas battüdas sün catram

plajast in palperi da saida

e l’ajer tschüblaja 

2022

tinnitus tropic
dist
rarità l’utschè
chi güzza seis pical da metal

our da la fruos-cha fa’l
üna schlantschada in ot
da casü giò
frizza sün meis peis scuzs
sfracha speravia

alas battüdas sün catram

plajast in palperi da saida

e l’ajer tschüblaja

Eir otras poesias da Flurina Badel s’han müdadas e’s sviluppadas, suvent in discussiun cun sia traductura. E poesias tudais-chas sun naschüdas our da las rumantschas. Fich bellas eir quellas. Cun ün agen cling. E perquai dvainta tanter oter il «s-cherp» ün «kasten» chi cumainza eir quel cun ün «k» sco oters pleds in grosser totempfahl.

grond pal da totem
la frais-chera
daspö ün’eivna
üna lingia naira
sfurmia tras la chadafö
suot il s-cherp svanischa
la colonia
our da meis cheu

grosser totempfahl
der kühlschrank
seit einer woche
krabbelt eine schwarze
linie durch die küche
unter dem kasten
verschwindet die kolonie
aus meinem kopf

Na be la poesia tinnitus tropic, eir otras sun situadas illas Tropas, cuntradas e pajais dals sömmis cun «vistas infernalas» be plasticarias (plasticarias schmaridas) o cun stagiuns e solstizis chi svaniran per dal bun (solstizi ipocrit). Otras as splajan in metropolas, ma eir in ün dachà, in stanzas, aint in chadafö o in oters lös, in ün kiosk per exaimpel.
Flurina Badel recitescha ourdadoura sia poesia prediletta, nicotin al kiosk, e sün pè, per esser plü consciainta dal cuntgnü, dals pleds e’l cling da la poesia. Schi nu’s fa puncts e’s scriva tuot pitschen as poja leger in plüs möds tscherts vers, sco l’«enjambement» seguaint: «Eu sun l’aua chi chatta müs-chel» e «müs-chel suna chi s’implischa».

nicotin al kiosc
tir
mia dosa cofeïn
am büt illa lavur
adascus palaint

meis cheu vers her
sguersch sün ta sumbriva
per verer scha teis man
tscherchess meis

eu sun l’aua chi chatta
müs-chel
suna chi s’implischa

cun ögls cregns
füma dad ot

I’s tratta d’üna poesia d’amur sco eir tras sal türkis, naschüda üna jada ch’ell’es statta al mar cun seis marus. Üna sbrinzla da la realtà vivüda.
Flurina es üna fluor fingià cun seis nom e sainta l’esser planta sco in flurmezmür: guot per guot spassischast. La potessa s’identifichescha amo plü suvent cun l’esser animalic e sia forza magica.  Nu’s legia bod mincha poesia cun oters ögls schi’s sa ch’in quasi minchüna d’ellas as zoppa ün bes-cha? Tschertünas as muossan e’s preschaintan, otras stan a la guaita e’ns siglian forsa a la grata o’s sfuan be lommin in nos immaint la not. Na be il guis e las furmias, eir üna randulina (escapista), scarafags (culana da scarafags), peschs (l’esitar dal pesch) e diversas otras bes-chas chattaina.
Qua o là inspireschan a Flurina Badel eir poesias dad oters poets. In i spüzza d’algordanzas ed in ün oter context, douvr’la il purtret dals chameils chi uondagian sül siblun, là ingio cha’l lai es svani, illa poesia vanitas da Dumenic Andry:

vanitas
nav
invana
inclinada
bütta
sia ultima
sumbriva
aint il sablun
giò’l fuond
dal lai
desertader
cruschan
uondagiond
chamels

i spüzza d’algordanzas
quista stanza ha pissers
puolvra as maglia
tras vernisch da mobiglia
dodast il rumagliar
i’ls chaschuots deserts
la düna viagia vers il nöglia
porta sün sa rain chameils
abandunats laschan pender
las gobas e boffan
cha la tulipana sül maisin
perda petals
croudan in invlidanza

Alchünas da las poesias s’han sviluppadas da dialogs. Ün cas e quai ün extrem es harikiri tactic. Il suicidi per mantgnair l’onur in Japan pretenda il maximum d’ün’orma, disch ün eu. Il tü respuonda cun ün verb sursilvan, «nu surfar», «nun exagerar», la vita es ün provisori o passagera. E relativescha la pretaisa.

Lingua

E sco fingià dit cun oters pleds: Na be ils messagis e’ls cuntgnüts dal tinnitus tropic nu’ns fan mal e sclingian suvent sco’l tschübel da l’utschè da la poesia tinnitus tropic, üna rarità cun pical da metal. Eir singuls pleds agüzs sco aguoglias o la cumbinaziun da pleds fan üna musica cun clings nouvs chi’ns restan e’s fichan in no.
La poetessa nun ha jent be custabs loms, ma eir da quels chi pon seccar cun «i»s insistents. Dulur, che harikiri tactic! Adüna darcheu fa’la adöver da pleds internaziunals e vocabulari specialisà e cumbina cun s-chazi da pleds curraint: tras sal türkis, puma concolor, leopard da poliester», autoexorcissem. Ella integrescha minchatant eir pleds da linguas estras, qua l’inglais: Il guis chi ruina ils pneus e’ls cabels dals autos es il «meglder ecoactivist ever». Eir sias creaziuns da pleds dan da chefar cun leger. Invenziuns chi s’ha l’impreschiun d’avair fingià dudi d’alchvarts, adonta chi’s tschercha invan aint il dicziunari. Il pled «plasticarias» ha’la surtut d’ün Impuls da Göri Klainguti. Ed i nu’ns dà da buonder cha’l «guis sguizcha speravia» (not argentina). I para cha no cugnuoschan quist verb tant bain lovà i’l vers cha no inclegiain però be dal context. Implü giouv’la cun pleds elevats chi fan furora be plü i’l dicziunari e tils collia cul cuntschaint, provochond nouvas chadainas da suns illa poesia: «teis dimunis / sun be bumbardins», «deine dämonen / bloss knallfrösche».
Flurina Badel es plurilingua in seis möd da viver e pensar. Sia mamma discuorra tudais-ch svizzer, seis bap frances, seis bazegner e sia nona talian, a scoula è’la ida a Guarda ed a Ftan. Cur ch’ella s’ha missa a scriver sias poesias pel tinntus tropic a Vienna, ingio ch’ella es statta studenta ospitanta a l’Institut per art litterara da l’Università per art applichada, esa stat cler per ella ch’ella fess las poesias in rumantsch. Eir scha’ls stüdis ha’la fat per tudais-ch e’l tudais-ch tilla sta a cour.

E uossa, ingio via?

Flurina Badel disch ch’ella nu scrivess plü uschè sco ch’ella ha scrit sias poesias dal tinnitus tropic. Tenor Ruth Gantert segna la poesia suldüm prüvada la via da l’avegnir poetic da la poetessa.

suldüm prüvada
saint vastezza
ils ögls inaint
muntognas uondagian
l’aual penda calm tras il god
e tanter spelma
d’üna metropola sül far di
sun paesagi sulvadi

Impreschiuns

Mara
«Eu sun adüna ün pa confusa e perquai am faja eir bain da scriver ». Quai sun ils pleds da Flurina Badel chi’m sun restats. I’s pudess dir cha sias poesias sun in ün tschert möd confusas per mai. In meis ögls esa fich fascinant che algordanzas ed istorgias chi sun zoppadas davo mincha singula poesia. Eu persunalmaing vess interpretà bleras poesias cumplettamaing oter. Perquai esa stat fich impreschiunant da dudir da Flurina Badel vi da che ch’ella ha pensà cun scriver, eir sch’ella nu’s regordaiva per part plü. I’s bada ch’ella scriva cun corp ed orma, uschè sco ch’ella as sainta in quel mumaint. Eir a tadlar a preleger ed argumantar a Ruth Gantert, la traductura, es stat interessant. Ella ha quintà che difficultats ch’ella ha gnü cun tradüer ils singuls texts. Id es stat ün bel davomezdi.

Julia
I s’ha inclet alch chi nu para evidaint, nempe perche chi nu's tradüa pled per pled dal rumantsch i’l tudais-ch. Adüna as dumonda co exprimer il meglder il cuntgnü.

Saskia
Avant quist inscunter nu savaiva chi's douvra bler temp e chi's prodüa fich bleras versiuns dad üna poesia fin chi s’ha il resultat chi's voul.

Alina
clings agüzs e loms
dvaintan melodias müravgliusas
impissamaints in transa
turm aintan la testa

explicaziuns estras
permettan libertà
in equivalenza
persunala 

Cristina

Oura culla pomma
bod ün, bod tschel
switch
il meglder es tschernü
eu substituisch 

sentimaint e müdamaint 
bler o pac 
savair plain dumondas 
decida per tai 

agen ed unic 
l’experienza individuala 
bocca ed uraglia 
fascinaziun dal tscharvè

Rebekka 

vastezza abstracta
i’l muond cun
poesias multifarias
fascineschan  

rinch d’ögliadas 
degn

egual
i’s sainta bain 

pleds ün sur l’oter 
interpretaziuns extraordinarias 
e traducziuns illimitadas 
nu fan don 

L’inscunter m’ha fatta realisar cha poesia contemporana (o poesias in general) nu ston adüna avair üna morala.

Marchet
malgrà il pais
dal bun giantar 
dabsögn n’haj’uoss
da m’adattar
eu sez in banc
vainter saduol
impli cun rost
e na cul fol 

discus vain brich
quist stil zuond classic
ma poesia contemporana
in möd fantastic

ester - tropic
discuors
viagiond
tras il passà
da flurina 
traducziuns multifaras
giovond cullas linguas
richezza creativa 

L’inscunter cun Flurina Badel e sia traductura Ruth Gantert es stat ün’excursiun litterara i’l muond da la poesia contemporana e da la traducziun multilinguala. Qua o là s’haja dabsögn da plüssas linguas per chattar il dret pled o il dret möd da dir per exprimer üna chosa.  

Jon

tinnitus tropic
scriptura accumpagnada da traductura
chattà la via sü dal muot han
preschantà e discus
ris e scleridas
vegnan
bellezzas

La visita da Flurina Badel e da Ruth Gantert es statta ün’experienza tuottafat speciala. I s’ha fuormà ün dialog da traducziuns, discussiuns, risadas ed irritaziuns. Il congual tanter nossas traducziuns e quellas da duonna Ruth ans ha demuossà exemplaricamaing quant difficila cha la lavur d’üna traductura po esser. Cun quai ans esa eir gnü rendü consciaint cha mincha pled ha üna valur chi’d es da chürar precautamaing.  

Mevina Puorger nu cugnuschaiva be fich bain a nos autur cha scolaras e scolars legian cun plaschair, ella ha eir edi e reedi divers da seis cudeschs pro la chasa editura Limmat e cun si’aigna, editionmevinapuorger. Sia visita a l’Institut ha fat reviver ad Oscar Peer e dat invist’in nouvas varts da seis esser e da seis cudeschs. Ün davomezdi chi’ns ha fat star alerta cun algords cordials e reflexiuns ed impissamaints amo mai dudits.

Rebomb da nossas audituras ed auditurs

L’insai «Vi da che ch’eu pens minchatant» dad Oscar Peer - ün’ inspiraziun per nossas scolaras e scolars

(3.a e 4.a gimnasi, IOF)

Vi da che ch’eu pens minchatant

Oscar Peer

Per exaimpel vi da l’infanzia chi d’eira amo ün’impromischiun – ma intant noss’infanzia es fingià talmaing lontana, sco ün’otra vita. Eu pens inavo a nossa giuventüna cun sia turbulenza vitala – nossa giuventüna, bod paradis e bod infiern – l’amur chi’ns tribulaiva sco üna prümavaira violenta. Eu pens al prüm bütsch, a la prüma not passantada cun üna giuvna.

Eu pens a quels algords chi cumparan suvent be güsta dürant secundas, e ch’eu nu vegn mai da tschüffer, algords chi schmütschan sco uondas, aint il mar da nos inconsciaint. – Eu pens minchatant a l’ultim mumaint, am dumandond: Cura gnarà’l, ed ingio?

Eu pens a l’amabilità da blers umans ch’eu n’ha cugnuschü, homens e duonnas. Inchün am vaiva perfin dit: «Pro tai nu sun eu mai sulet.» E tuottüna, suvent as d’eira sulet, i’s vaiva desideri da baderlar, da rier, da confessar, da dar üna branclada; i’s pativa da l’aigna suldüm, i’s pativa d’ün minchadi anonim. Blers conumans d’eiran gentils, amiaivels, a a la fin restaiva suvent la dumonda: ans cugnuschaina vairamaing? Ans dschaina tuot? Co dvainta dialog?

Eu pens a quels chi d’eiran cun mai e chi sun uossa morts, eu am dumond, che chi faran uossa… Eu pens a quella saira ch’eu sun tuornà da la recruta, cun carabiner e turnister sülla rain: i d’eira november, clerglüna, ün zich favuogn, giosom la val glüschiva l’En. Sülla senda chi maina sü vers la staziun n’haja vis a mamma chi’m gniva incunter. Eu n’ha cugnuschü subit sia statura fingià ün pa sgobada, seis möd da chaminar ün pa pesant, la stanglantüm da seis pass. Cur ch’ella m’ha vis a gnir, s’ha’la fermada ed ha spettà.

Cagiò as dudiva il schuschuri dal flüm.

Vi da che ch’eu pens minchatant

Medea Conrad

Minchatant pens eu vi dal sparir. Fügir da la società, dal squitsch da scoula, dals conguals e da las aspettativas. Mütschir in ün muond liber, ün muond paschaivel plain algrezcha ed amur. Minchatant pens eu vi d’üna vita libra. Vi dad experienzas ch’eu pudess far e bels mumaints ch’eu pudess passantar. Bunuras plain chant d’utschels, cun ün favuogn liger e chod chi passa tras meis chavels. Eu m’imaginesch l’odur da las fluors in tuot las culurs ed il sun luotin da sains lontans. Eu am figüresch üna vita sainza dolur, temma e navruotta. Üna vita perfetta, simpla, üna vita irrealistica. In meis immaint m’esa consciaint cha la vita nu sarà mai be bella, implida cun amur e charità, ma alch in mai, zoppà illa chafuolezza da meis esser varà adüna la brama d’ün muond in pasch. 

Vi da che ch’eu pens minchatant

Nora Sedlacek

Co füss quai d’esser creschüda sü in ün oter pajais, in ün’otra famiglia o in ün oter cuntuorn? Füss la vita lura plü simpla, plü flotta o dafatta bod l’infiern? Füssa amo adüna cuntainta cun meis dachasa, cun meis confamigliars e tils amessa amo tant? Chi sa, forsa füssa nada in üna famiglia richa chi stess i’l Oriaint, üna sainza tradiziuns engiadinaisas co ch’eu sun adüsada o üna chi’d es malperüna. No stessan immez il desert in ün palazi chi’d es gnü iertà daspö generaziuns, cun üna pensla d’or, mürs blaus e fanestras cotschnas. Per tuot l’abitaziun suot füssan pons, da quels bels tessüts a man. Ils piertans füssan gnüts transmüdats in üna gallaria e las plantas in clinöz prezius. Ils vestits füssan da valü chi splendura i’l sulai e lascha inavo üna sumbrivuna sül fuond.   

Minchatant am duna da buonder sch’eu am sentiss dachasa in ün tal lö, ma a la fin finala suna quia i’l preschaint, in mia patria e’m lasch la libertà da pensar vi da tala roba.  

Vi da che ch’eu pens minchatant

Saskia Barbüda

Id es ün mumaint fich quiet. Eu pens vi da Dieu ed il muond. Co füss quai da savair svolar? Avair alas ed esser libra e viver be i’l mumaint. Da svolar adüna plü amunt e verer il muond da suringiò, verer d’ün’otra perspectiva la terra e nossa vita.  

Fingià il prossem impissamaint : Co füssa da far ün viadi intuorn il muond ? Imprender a cugnuoscher nouvas culturas ed umans. Els am pudessan quintar da lur sömmis ed eu pudess muossar meis muond.  

E che fessa in quist mumaint sch’eu nu füss nada in Svizra, mia patria ? Füss mia vista sül muond ed ils umans otra? Che fessa tuottadi? Gessa a scoula? Che lingua discurrissa?  

Chi sa sch’eu’m regord eir in d’üna pezza o in ün pêr dis da quistas algordanzas? Cura tillas invlidaraja e cura am gnaraja adimmaint ch’eu tillas n’ha invlidà?

Quists ed  amo blers oters impissamaints vegnan e van. Ün pêr restan plü lönch e parts bricha. Da tschertüns suna consciainta sch’eu pens landervia, ma oters svoulan be dasper mai via sainza ch’eu bada.  

Vi da che ch’eu pens minchatant

Inês Santos Neiva

Pensar ad alch, quai fetscha fich jent. Il plü jent cun musica. Minchatant am dedichescha a la chanzun ch’eu taidl güsta, minchatant però stübgia davo da la vita. Ha la vita ün böt? As dessa vairamaing  viver eir cun tuot il mal dal muond? Eu crai da schi.

M’impais a quels umans chi nun inclegian cha la vita es insè adüna balantschada, cun nossas teorias da ying e yang ed otra roba. Quai cugnuoschan umans daspö ons. Co esa pussibel cha tscherta glieud vezza tuot talmaing negativ, eir scha la vardà es davant nossas fatschas e quai daspö millis d’ons? 

Quai es cur ch’eu realisesch darcheu cha minchün pensa oter. Tuot ils tscharvels sül muond sun fats oter ed han imprais oter, be ün pitschen müdamaint pudess müdar cumplettamaing üna persuna. Quai es fascinant, ma am fa eir temma.

Vi da che ch’eu pens minchatant

Julia Damerow

Pensar as pensa mincha di da tuotta sorts. Ma il plü bler pensaraja a la scoula. Eu nu vegn be tschinch dis l’eivna a scoula,  dimpersè eir las fins d’eivna e dürant las vacanzas. Eu stögl far lezias o imprender per prouvas. Eu pens vi da las notas ed in che roms ch’eu  n’ha da’m megldrar. Eu pens a meis futur e’m dumond che ch’eu less far in avegnir, davo ch’eu varà a fin la scoula.

Daspö desch ons es la scoula il center in mia vita. Che  capitaraja cur cha quist temp es a fin e che sarà il nouv chapitel? Quists impissamaints giran adüna plü suvent in meis cheu,  plü dastrusch cha la matura vain.

Bler pensa eir vi dals ons  passats, a tuot quai ch’eu n’ha fingià passantà in scoula. Impustüt pensa vi dal temp da scoula primara a Tarasp. Per mai es quai stat ons inschmanchabels cun bleras bellas experienzas ed aventüras chi’m restaran adüna in buna memoria.

Vi da che ch’eu pens minchatant

Mia Portmann

Co saraja üna jada e che d’eira üna vouta? Minchatant am daja da buonder, quanta influenza cha mias decisiuns ed acziuns da mincha di han sün meis eu in tschinch o dafatta desch ons. Cun tals impissamaints nu sguazza mai il temp, perche ch’ingün nu sa. Neir il plü sabi nu’m sa da dir, la megldra schanza da savair n’ha eu e quai be eu suletta. Be mincha individi svessa cugnuoscha precis tuot ils evenimaints passats chi fan ch’el es quai ch’el es hozindi. Eir schi nu’s regorda plü in detagl esa piculezzas chi caractariseschan la persuna dal quia ed uossa. Sch’eu pens minchatant a quai, schi riva a mia conclusiun cha far plans pel futur fa pac sen, causa cha tuot capita, siond consequenza dal passà ed il preschaint ha precis quel effet sül futur. Eir in situaziuns da temma o maladestrezza esa adüna bun da trar adimmaint: I vegn sco chi vegn.  

Vi da che ch’eu pens minchatant

Alena Camastral 

Co füss quai, co füss tschai, scha... ? Da quists impissamaints m'occupan suvent in meis minchadi. Dumondas chi nu’s sa respuonder, sömmis e giavüschs. Eu nu crai cha be eu, ma ch’eir prunas dad oters umans as fan blers impissamaints. Bels e da quels be spranzas o plain sgrischurs. 
I dependa ferm che di chi’d es. Sch’eu dod illas novitats roba negativa, schi resta quai in meis cheu. I'm vegn consciaint cha nus vain ün paradis incunter oters chi sun per exaimpel pertocs da la guerra. Per ün mumaint suna lura fich grata ch'eu das-ch viver in ün paradis sco l'Engiadina. Da l'otra vart suna trista, causa cha ad oters vaja bler plü mal. 
I dà però eir mumaints ch’eu nu das-ch stübgiar massa bler o dafatta nüglia. Quai nun es insomma na simpel d’evitar da m’approfundir in üna chosa o in tschella. Impissamaints particulars chi’m perseguiteschan di per di  però nun haja. 

Sco biatleta douvrast üna  pazienza straminabla ed üna buna psica. Scha tü nun hast quai,  hast fingià pers. Dürant üna cuorsa va uschè bler tras il cheu... I's voul adüna muossar il meglder, adüna cumbatter. Quai douvra bler’energia eir i'l tscharvè. In general giran lura meis impissamaints in crusch ed in traviers.  

Vi da che ch’eu pens minchatant

Jonas Marti

Eu pens minchatant vi d’üna vita sainza problems o stress, co chi füss da viver in ün muond ingio cha tuot armonisescha.

I’m dà eir  da buonder co cha la vita  davo la mort sarà, sch’ell’exista insomma. Eu am met avant quella sco ün paradis da bellezza cun tuot la glieud chi’s cugnuoscha. Cun tadlar musica va quai fich bain.

Eu stübg eir fich bler sur da meis avegnir. Che ch’eu farà davo il giarsunadi o eir co ch’eu pudess gnir rich, perquai cha gnir rich es ün da meis gronds sömmis.

Vi da che ch’eu pens minchatant

Mara Amstutz

Minchatant pens eu co cha’l sulai sur la pizza suogliada amo cun naiv frais-cha glüscha üna bellezza in üna atmosfera magica. Tias pupillas dvaintan adüna plü grondas e plü grondas. Uossa as vezza eir il bel verd s-chür in teis ögls ch’eu n’ha inschinà adüna vis be cur chi’t sun culadas larmas giò per tia massella cotschnainta. Tü vainst adüna plü dastrusch ; uschè dastrusch ch’eu bad teis battacour. Eu tir ferm il flà e savur ti’odur dutscha ed a listess mumaint la savur da ma chasa. La savur da sgürezza. Tü pigliast meis man, struschast meis chavels tuot precaut davo mi’uraglia ed am guardast chafuol aint ils ögls. Meis cour vegn tuot chod ed eu bad co cha noss cours battan i’l istess ritem. 

Las ultimas eivnas ans vaina occupats cul renaschimaint rumantsch, provà da sentir il spiert da quel temp e da respuonder a la dumonda che chi ha fat sduvlar als Rumantschs da cumbatter per lur lingua.

L’illuminissem e’l progress, la fundaziun da las naziuns e l’adesiun dal Grischun a la Svizra sun stats decisivs per quist svilup. Seguind ils ideals da l’epoca da la romantica s’haja cumanzà a ramassar tuot la litteratura rumantscha, quella tradida a bocca, eir las chanzuns e la litteratura scritta, giond in tschercha dal tun oriund rumantsch.

Gudench Barblan (1860-1916) ha scrit sü las anecdotas dals surnoms da noss cumüns cun frasas dialectalas da mincha lö chi’s legia cun giodimaint, ma nu correspuondan propch’adüna a la lingua discurrüda. Forsa cha plü bod gnivan tscherts pleds eir pronunziats oter. 

Ils scolars e las scolaras da la 5 e 6avla han let minchün/a l’anecdota da seis cumün o dal cumün vaschin our dals Clamaints ed han fat ün riassunt. Las illustraziuns sun da Jacques Guidon.

Amo alch remarchas dal püt da vista d’hozindi:

Duonna Braida da Tschlin d’eir’insè ün’emanza da temps passats o na? Üna sort duonna Lupa da Tschlin.

Ils da Ramosch vegnan preschantats sco superstizius. Forsa cha quai ha da chefar cul god Bos-cha Grischa, gnü cuntschaint culla poesia da Schimun Vonmoos “Il cuc da Bos-cha Grischa”. Ün god instrià schi’s legia “süblats” da Dumenic Andry:  

Bos-cha Grischa
boffa bischa
foura sübla
jübla stria
hoz cun tai
fain becharia

Da pretender cha chatschaders pigliessan ün asen per üna leivra ha forsa da chefar cun latin da chatschaders. Povers chatschaders da Sent! O nöa?  Hozindi sbrattessna il plü da tuot ün luf cun ün chan.

E cha’ls paurs da Scuol vessan amo adüna dad esser magliadruns umbras aviond temma da gnir a la cuorta cun mangiar la put? Uossa chi’d es be plü quellas trais paurarias grondas? Na, tempi passati.

Dals da Ftan nu possa far blers commentars oter co’m solidarisar cun sar Dumeng chi ha ris suotoura.

Buna lectüra
Uorschla Natalia

Ils tschiainders da Tschlin

Alina Andrighetti (bap da Tschlin)

Sar Gisep e sia duonna Braida chi d’eiran maridats be d’incuort vaivan fat schlompers in lat da giantar – quai sun bizoccals in lat! -  e tils vaivan miss sün maisa sül furniclet. Davo giantar han els laschà il test be sün maisa, pervi chi’s vaivan dispittats chi chi dess metter giò’d maisa. « Metta ora al test ! » - « Ê nöa, tü est la massera. » (…) « Mo schi alchét podessasch far ér tü, co be ésser uschè cumadaivel ! » disch duonna Braida chi s’ha lura retratta sün bancpigna, intant cha sar Gisep s’ha miss a fümar la püpa. I d’eira uschè da bass chi’s dudiva ils cunfs o las trattas da la püpa.

Dandettamaing es rivà ün tschiainder aint dad üsch ed ha rovà per alch da mangiar. Braida e Gisep faivan amo adüna ils mutschs e nun han respus al tschiainder. I faivan perfin finta da durmir.

Cur cha’l tschiainder ha dat bada eir a la duonna es l’hom darcheu gnü grit ed ha dit amo üna jada a sia duonna da manar oura il test : «Mo che stincals sü qua? – «Tü be métta ora’l test.» Quella da la fotta es siglida giò da pigna e…. Ed ha dat alch damangiar al pover tschiainder.

Precis pervi da quist’episoda vegnan quels da Tschlin nomnats ils tschianders. Ed ün pa s’affà bain il surnom cun quels da Tschlin.

Eu chi deriv da Tschlin stögl admetter cha minchatant eschna ün pa cheus dürs. Eir scha da quels e da quellas s’chatt’eir in oters cumüns.

Ils süblats da Ramosch

Rebekka Marti (da Martina)

I d’eir’ inviern e tuots staivan a chasa e mangiaivan charnpurschè perquai chi d’eira fraidüras. Be Barba Ri e Ji Barla d’eiran fingià vegliets. Els nu vaivan fat provischiun da laina pel lung inviern e nu pudaivan metter fümpigna per as s-chodar. Pervi da quai es i lur figl Jachen chi d’eira tuornà da Vnescha sün Bos-cha Grischa per laina, intuorn Büman. El ha schaschinà in tuot ils möds a schmerdscher ün bös-ch, ma i nu til es gratià. Mincha jada cur ch’el laiva resgiar, sigliva la sgür darcheu inavo. «Il lagn es striunà e nöj’oter», as dschaivan tuots ils vaschins, cur ch’el tils ha quintà che chi d’eira  capità. « Ma ossa laina vera scha no fain ceder la stria questa ja o brecha ! Schi na va culla sajür schi provaina cullas süblas.»

LA SÜBLA

Dit e fat. Ün pêr sun its cun el aint il god per laina, ma quista jada cun süblas. I han forà cullas süblas il truonch dal bös-ch fin cha quel es i per terra via. E che superbgia chi han gnü dad avair superà il striögn !

Daspö quel di vegnan nomnats ils da Ramosch ils süblats. 

Ils asens da Sent

Jon Zanetti (bap e mamma da Sent)

Üna saira a « plaz da nuscheglia » disch Michel a seis collegas ch’els pudessan ir a tschüffer leivras per invidar a lur giuvnas ad üna buna tschaina. « Tscha ! Daman a manvegl laina ir or’illa Costa da Jocca a tschüffer ün pêr levras per far üna marenda can nossas mattans ! » Tuots sun perinclets.

La bunura davo van els our’illa Costa da la Jocca cull’intenziun da pudair schluppettar ün pêr leivras. Natüralmaing chi piglian cun els lur chans da chatscha. Davo üna ter pezza cha’ls chans prouvan da chatschar oura leivras, fa ün chan sigliantar üna bes-cha our da la frus-chaglia. Prompf! E’l leivrun va a rudellas. Ils cumpogns da Michel chi ha trat il tun sun stupefats:  “Corpo d’üna micha – che cuolp! Quai es la mamma da las levras! Bravo, Michel!”,

Superbis tuornan els in cumün e preschaintan lur praja. Duonn’Ursina vain ingaschada per couscher il leivrun amo per quella saira. Davo quai invidan els lur mattas ed organiseschan musica da bal. Il rost gusta a tuots excellentamaing. Ma dandettamaing dà nos Michel ün sbrai. El s’ha ruot oura duos daints perquai cha l’armaint schluppettà e cot vaiva sü fiers. Dolur!

Eir scha’ls da Sent han daspö quai il surnom dad asens, suna da l’avis chi detta dapertuot chatschaders chi tiran sainza avair guardà precis che chi’d es davant la chonna. Dal rest, l’asen vain descrit suvent sco bes-cha narra e malmustusa. Ma scha quai es il cas eir pels Sentiners nu saja da güdichar.

Ils porchs da Scuol

Marchet Nesa (mamma da Scuol)

Pro la prüma dschelpcha da quels da Scuol immez la stà d’eiran rivats aint tuot ils paurs illas alps da S-charl. Ils alpchants vaivan pardert üna gronda purziun put e lat per tuot ils giasts fomantats. Impustüt ils paurs da Plazer d’eiran amiuns da quist trat e vaivan adüna temma da nu surgnir avuonda. Pac plü tard as vaivan radunats adüna ses fin set paurs intuorn las differentas padellas, pronts per giantar. Sainza plat o coppa han ils magliadruns cumanzà a mangiar be our da la padella cul sdun. I nu schmettaivan plü perquai chi vaivan temma da gnir a la cuorta.

Tuot in üna jada sun gnüts nan dal prà ün pêr porchs e s’han miss eir els a magliar la put our da la padella ed a baiver lat, fond ün rögnöz. Ils paurs cun bocca plaina nu sun stats buns da tils scurrantar. Ün pêr han provà da tils far svanir cloccond cul sdun giò pel nas, ma subit  han els  darcheu cumanzà a sdunar our da la padella, per nu tschüffer plü paca put co tschels paurs.

Ils massers chi d’eiran là riaivan da’s squagliar. Neir Maschel Men nun es stat bun da’s retgnair ed ha dit: “Ma cha, cha! Cha’s vola pè, vo eschat propcha er pors sco ques chi han maglià cun vo!” E davent da quel di han ils da Scuol nom “Ils porchs da Scuol”.

Ils muois da Ftan

Cristina A. Bazzell (bap da Ftan)

Üna prümavaira es gnüda desdrütta la punt tanter Ftan ed Ardez, pervi dal Tasnan chi manaiva massa bler’aua. Ils da Ftan han surgni l’incumbenza da fabrichar üna nouva. Cur chi han manà las tramas, hana badà chi d’eiran massa cuortas. Peider e Murezzan han tut la masüra dad ün’archa a tschella e Clauet e barb’Andreja han masürà las tramas. “Ah, chi’l diamper porta vea! Che faina? Uessa ne pressagls ne tramas nu valan inguetta! E no vain uschè s-chars uaud!”

I nascha üna confusiun intera. Lura disch Dumeng chi valaiva uschigliö per ün hom fin chi dudiva a crescher l’erba: “Meis chars homens, qua nu güd’inguetta a questiunar, il mal es fat. Ma ê craj cha quel sea bainbaud reparà. I nu manca güst bler da las tramas per rivar süllas archas e scha no, da mincha vart d’üna trama, mettain suet dues bravs muois e uendschain il lain cun suendscha veidra, schi in paca pezza vaina fat stender ils lains plü co avuenda.”

Dit e fat! Ils homens han miss suot duos muois ün per vart e tils han fat trar. A tuots paraiva cha’ls lains as stendan, tant chi han schmiss e lura provà amo üna jada da metter tanter las archas sur il fundamaint da la punt. Las tramas d’eiran natüralmaing amo adüna massa cuortas. “Stais inguetta”. Epür. Murezzan e Steivan vaivan vis as stender il lain.

Nüglia da far. Ils homens han tut ils muois e sun its vers chasa. Be sar Dumeng ha ris suotoura. Da quel di davent han quels da Ftan il surnom: dals muois da Ftan. E chi sa scha quist’ anecdota cuntegna eir ün pa vardà dals Fetoners? Superbis suna in mincha cas d’esser muois.

Ils muis u magliamuis da Cunter

Oriana Jäger (bap da Sur e mamma da Savognin)

Dal rest : Era quels da Cunter èn muis ed han il surnum da magliamuis tenor il Dicziunari Rumantsch Grischun. Cunter è la patria dad Oriana Jäger. Ma udì u chattà in'anecdota co ils abitants e las abitantas da questa vischnanca en Surmeir ha survegni il surnum, n’avain nus betg.

Forsa ch’il surnum pudess sa referir al fatg che quels da Cunter han la pussaivladad da trair si animals gronds respectivamain biestgs gross. Quai en cumparegliaziun cun ina buna part da las autras vischnancas dal Surses che sa chattan pli ad aut u en lieus topograficamain main ideals per animals gronds. 

... o sco cha Cla Biert scriva in “Co ch’eu n’ha imprais a chantar”: Üna saira tadlaiva eu darcheu cull’uraglia sül vainter (da la guitarra da bap), mo i nu’s vezzaiva a mamma, i nu’s vezzaiva nöglia, i’s dudiva be, i nu’s dudiva gnanca plü; mo verer as pudaiva, insömgiar da quai curius ingio cha tuot as müda d’incuntin, il sulai e las uondinas e las fluors e la bos-cha e la not e quai chi trembla, ingio cha tuot crida e tuot ria.

S’regordaivat amo dal mattin davant la peidruna chi ha chantà e chantà cun larmunas aint ils ögls, fin cha’l serpaischem chi vaiv’üna udida fina finina es gnü oura a tadlar? Ün’istorgia vaira. Cla Biert scriva ad Andri Peer üna charta davent da Zizers a Chalandmarz dal 1947 ingio ch’el manzuna tanter oter co ch’el svess ha imprais a chantar da mattin cun «zeli e’l sen pedagogic genial» da seis bap.

Las scolaras e’ls scolars da la terza e quarta han provà da metter in pleds che ch’üna bella melodia fa cun els...

Jodai lur impissamaints e da cour ün bun on!

Uorschla Natalia

Alena Camastral

Eu sun circundada da quietezza. Id es tuot calm intuorn mai. Ningün travasch, ne sün via, ne sül marchapè. I para sco abandunà. Eu chamin lung la via e vez üna tabla. Ma da leger nu’s riva, l’es massa dalöntsch. Apaina ch’eu sun dastrusch avuonda dun’ögl: ,,Marchà da Nadal.” Eu chamin amo ün pêr pass, sainza bler impissamaints.

Tuot in üna jada doda üna melodia chi’m fa tschüffer la pel giallina. Eu seguisch quists tuns inschmanchabels e riv pro üna fuolla d’glieud. Tuots chi han ün rier in vista e gnanca nu plondschan dal fraid. I regna pasch, üna pasch chi’t s-choda il cour. L’unic ch’eu fetsch es tschantar sün ün bankin e giodair il bel mumaint. Eu ser ils ögls, dod a rier la glieud e vegn in fanzögna. Vez prunas da culurs, da quellas chi’m rendan furtünada be cun tillas verer. Implü dod eu a rier a mia famiglia. I sun a maisa a mangiar. Eir là regna pasch. Minchün ha da dir alch. Discuors turbulents. Eu bad adüna daplü co cha meis cour chatta sia pasch. Il sentimaint dad amur cha mincha uman douvra. Ed eu sa cha mia cuntantezza chatta in mia famiglia.

Ma las vuschs as schoglian in ün dindet ed eu am sdruagl. Id es s-chür, dafatta ün païn dubius. La fuolla d’glieud es svanida ed eu sez suletta sül bankin immez la plazza. Ma eu nu n’ha temma, na, eu vez darcheu culurs illa s-chürdüm, a tuot meis chars chi s’allegran ün mez muond. Cuntainta chamina a chasa e tils dun üna clossa branclada.  

Balduin Tönett

Eu dod üna melodia, be üna fina. Id es not, ningün nu discuorra, be quietin esa, tranquilità, pasch. Intuorn mai es il mar, el es nair, ün punctin chi güscha esa, la reflexiun da la glüna plaina, alb illa s-chürdüm.

Eu dod ün ritem chi maina glüm illa s-chürezza, regularmaing. Lura fa la melodia ch’eu vez üna punt da quia aint il nöglia. Meis sens fusiuneschan culs tuns da la chanzun. Eu fetsch ün viadi in meis immaint. Mincha tun driva nouvas portas, realtats. Mincha beat es ün puls chi va tras mai.

Il temp perda plan a plan pussanza ed importanza. Ils cunfins tanter mai e quist lö as disfan. Meis corp es ün culla musica ed eu svoul tras quist lö e quista not sco cha’ls pattins sglischan sül glatsch. Mincha mumaint es intensiv, in ün möd eir lom. Eu sun tgnü cun fermezza tanter sömmi e realtà. Ils puls dal tact da la chanzun drivan meis corp e mi’orma vain libra, ella es plain culurs : gelg, blau, cotschen, verd, orandsch e violet. Ün cuntrast tanter s-chürdüm e las culurs.

Eu bad ch’eu invlid meis corp e sieu a la musica. Lura as driva la s-chürdüm, sco tendas. Davovart esa ün nouv muond. Plain musicas chi sviluppan culurs e melodias cun savurs. L’energia es cumplettamaing otra. Quia exista be la musica. I nun es ningün squitsch e l’atmosfera intuorn mai as schoglia. Eu’m deliberesch da tuot mias emoziuns negativas, pass per pass. La musica es in mai sco ün impuls electric, ün impuls fin.

Ma tuot vain uossa plü greiv. La melodia as quieta. Ed eu rest inavo. Sul sulet.

Inês Santos Neiva

Eu dod la bella melodia ed a scrollar las föglias, il tschüblöz dals utschels dürant la stà. O, co cha quai am satisfa! Sch’eu ser ils ögls suna darcheu üna mattina, üna mattina chi sta giò aint ill’erba frais-cha e verda. Il sulai alva e sia chalur straglüscha dapertuot. La sadella blaua our da plastic cul monch cotschen pigl eu in man inant ch’eu cuor tras la prada e cleg fluorinas da tuot las culurs da l’arch San Martin.  

Eu dod a mia cusdrina chi va vi pro l’aualin e piglia cun sai ün sadellin plain aua, terra e crappins. No fain üna schoppa!  

Mia tanta cloma per metter sü la crema da sulai. Eu bad co cha mia pel arda fingià e uossa la cremina lomma sfradischa darcheu. Quella savur chi’m fa pensar al mar.  

Il fögliom  am fa circa m’indurmanzar a sumbriva. Eu baiv ün magöl aua fraida e mang las frajas  dal üert. E cur ch’eu dod rumurs profuond i’l terrain guard eu darcheu cun mia cusdrina dingionder chi vegnan. No giain pel god aint. Là es ün squilat! Eu cuor per tschüffer a quista creatürina, per tilla pudair glischar,  però cun pac success.  

Eu driv darcheu ils ögls e nu sun plü quella mattina, però las algordanzas am rendan cuntainta.  

Jonas Marti

Eu dod la bella melodia e sun sco davent da tuot tschels. Sun cul cheu illas nüvlas, vez il paradis intuorn mai e tuot chi’d es cuntaint. Insè nu bada plü che chi capita intuorn mai, nu dod gnanca plü. Davant mai es üna cuntrada da bellezza cun tanta bos-cha e tuot quistas bellas bes-chas chi cumainzan a discuorrer cun mai, dafatta ils bös-chs e tuot tschellas plantas am vöglian dir alch. Meis chars sun tuots davent. Be eu sun quia. Sulet. Eu tils saint be amo, na eu gnanca nu saint plü. Quist muond es uschè realistic ch’eu crai bod chi saja la realtà. Tuot es uschè leiv, mincha pass vegn plü liger ed eu invlid tuot il stress ch’eu n’ha. O esa la musica chi am fa invlidar? Eu  ascend vers il tschêl da meis paradis. E svoul e svoul e nu bad plü nüglia.

Cuntinuesch  da svolar fin ch’eu vegn interruot da mia mamma chi’m tira oura meis uragliers. Ella am disch da far inavant lezchas. Ed eu tuorn darcheu inavo  pro la scoula, pro’l stress, pro la vita reala… 

Julia Damerow

Eu dod la bella melodia e uoss’esa Nadal. Sun in impissamaints pro’l bös-chin cha no decorain adüna culla famiglia. Cun da tuotta sorts,  cullas grondas, pitschnas, cotschnas e blauas. Tuot la stüva savura da pin. No eschan stats insembel aint il god. I’s sto decider che bös-ch chi’s piglia. Quel là via o tschel sü qua? Chenün s’affà in nossa stüva e per nossa festa da Nadal?   

Meis impissamaints giran. Eu’m lasch gustar la buna tschaina cun raclette, mailinterra e che dessert ! Davo daja regals. I’s sezza sün cuotscha e no guardain co cha tuots drivan ils pakettins e sun simplamaing cuntaints. Han invlidà per üna pezza tuot il stress da la vita.

Star da cumpagnia sainza stübgiar che chi capitarà daman. Esser i’l mumaint.  

Eu m’impais als dis da Festa passantats. Da  che vaina discurrü tschel on? Che s’ha müdà e che es restà listess? Co cha’l temp passa. Ün on plain algordanzas ed impreschiuns. Dürant ün on po capitar bler, quai am vain darcheu consciainta a Nadal. Cun varts positivas e negativas. Però da che am regordaraja amo quist on chi vain ?

Meis impissamaints van as perder ed eu sun darcheu aint il preschaint cun ün cheu schi schloppa bod:«Che n’haja amo da far avant  Nadal, quantas prouvas vaina amo, che lezchas vaina per daman?» 

Mara Amstutz

Eu dod la bella melodia da la guitarra. Ils tuns armonius sotan allegers dals chantins. Sco flocs da naiv chi ballan cuntaints giò da tschêl e’s plachan sün meis nas. Suot mias s-charpas sgrizcha la naiv da puolvra, i savura d’inviern, üna bischa inglatschada boffa aint per mia vista, üna fraidüra chi fa arder nas ed uraglias. Ma meis cour es chod, eu svoul sün mi’assa giò pella costa stipa, fetsch grondas stortas adüna ed adüna darcheu. Ils flokins da naiv bisbiglian culla melodia in meis cheu. La musica m’accumpogna fin illa val cuvernada da naiv. Meis cour batta i’l istess ritem sco la melodia da la guitarra ed eu am saint leiva e deliberada sco ün flokin da naiv i’l tschêl d’inviern chi crouda giò plan planin sülla palma da meis man.

Eu m’allegr per tuornar a chasa. Illa stüva as doda a büschmar il fö e l’odur da dschember as derasa intuorn mai. Mia respiraziun vain vieplü chafuolla. Savur da dschember e da chandailas da vaniglia. Eu am saint sgüra e giod ils tuns calmaints da la guitarra. Ser meis ögls e svoul insömgiond sün tschêl pro las stailas i’l ritem da la melodia.

Ma la melodia vain plü quieta. Ed eu schmet da sunar mia guitarra, i clingia be plü singuls tuns e lura sainta amo tuot approfundida la realtà. N’ha la spranza da pudair tuornar darcheu inavo. In quist bel muond. Eu cumainz darcheu a sunar. Ma i nu’m reuschischa. 

Medea Conrad

Eu dod la bella melodia e meis impissamaints cumainzan as plajar intuorn algordanzas invlidadas dalönch innan. Purtrets, acziuns e sentimaints chi s’han zoppats in ün chantun da meis güdizi. Istorgias chi han svaglià risadas püras e chi han spons larminas sco stailas. Ils guinchels da mia bocca as mouvan vers amunt intant ch’üna larma cula giò per mia massella e’s maisda culs flöchins da naiv chi ballinan giò da tschêl.

Intant cha meis intellect viagia i’l temp passà cumainz eu a sotar. Eu fetsch pierlas, siglins e piruettas dürant cha’l cling da la musica as scumparta tras meis corp ed aint il sang fin in tuot las cellas e tillas nudrischa cun algrezcha sco lönch plü resenti. Eu güz mias uraglias per seguir la s-chala da tuns chi chaschunan la pel giallina. Tuot inchantada cumainz eu a chantinar. La melodia cuntinuescha cun tuns ots, cun tuns bass, ferms e loms, trists e furtünats chi rebomban be adascus  in mi’orma approfundida cun istorgias dal passà. Mincha cling ha si’istorgia chi tocca meis cour e meis esser, meis consciaint. Il temp para da star salda ed il mumaint es dschet in etern.

Mia Portmann

Eu dod la bella melodia ed il muond as rechatta in pasch. Pel mumaint nun esa lö per pissers. Il preschaint fluischa sco in ün bun sömmi e capita sco sün tschêl. Meis ögls sun serrats clos, precis sco la branclada imaginara ch’eu survegn da meis amats cun tadlar il cling da la melodia. Eu güz amo ün zich las uraglias, per ch’eu possa giodair amo daplü quist stadi.

I nu dependa ingio ch’eu sun, cur cha’ls prüms tuns da mia melodia prediletta strasunan, riva in meis paradis. El nun es grond, ma el es be meis e quai til fa gnir special. Là am sainta amada, dad oters sco eir da mai stess.

Mia melodia riva portas a sentimaints ed emoziuns, chi normalamaing sun suot clav. La melodia m’accumpogna in meis plü noschs temps ed eir i’ls meglders. Doda meis riers e mias larmas chi culan sco cascadas.

Üna bella melodia es alch chi maina i’l quia ed uossa, ma in ün möd chi lascha insömgiar sainza chi’s stopcha durmir, be tadlar e sentir. La prosma jada chi’s stübgia forsa, schi’s cugnuoscha bain avuonda ad inchün, as poja s’dumandar a sai stess: Füss eu bun dad esser qua per quel sco cha la  bella melodia es per mai? 

Nora Sedlacek

Eu dod la bella melodia e pens co cha quai d’eira da plü bod. Cur cha tuot d’eira amo simpel, cur cha nöglia nu’m faiva pissers, cur ch’eu pudaiva esser amo uffant. Meis impissamaints s’approfundischan. Tuot dindet m’algorda da mincha detagl. Co ch’eu giaiva quella dumengia la prüma jada cul velo, quel veloin verd cun pedals nairs e grischs. E co cha meis peisins toccaivan malapaina il fuond. Co ch’eu am n’ha allegrada da quel regalin da nona chi d’eira pakettà i’l palperi cun quels Niculaus ed ils asenis e co cha no vain giovà illa sablunera e vain fabrichà varsaquants chastelins e chastelets.  

Mia tschera as müda. Sün mia fatscha as muossa planin ün surrier. Sün mia bratscha ch’eu n’ha cludi intuorn il plümatsch, tschüffa planet la pel giallina. Mia dainta clocca be debelin sül canapè. Las pivatellas palpan la stoffa da valü. 

E quist canapè. Eu sa amo precis co ch’eu am sentiva dad esser sün bratsch da tatta. Quella dainta culla pel fodigliada e lomma. Co ch’eu sun gnüda tgnüda da quists mans precauts chi vaivan tgnü eir fingià il cheuin da bap e quel da nona. Quai stuvaiva esser stat per els precis uschea. Precis uschè pachific. Precis uschè agreabel.  

La melodia dvainta plü quieta. Eu rafüd da dar da la dainta e bad cha meis impissamaints tuornan planin inavo illa realità.  

Saskia Barbüda

Eu taidl la bella melodia chi vain our da meis telefonin mobil. Ils tuns svoulan intuorn mai. Am saint libra, furtünada e sco scha nüglia nu’m pudess retgnair.  

La melodia viagia tras mias uraglias in meis corp. Eu bad co ch’ella riva dapertuot  e chaschuna cuntantezza. Meis cour batta plü svelt ed eu sun libra da meis impissamaints. Intuorn mai es tuot in movimaint e plain culurs. Eu guard intuorn e vez pella prüma jada il muond in ün’otra perspectiva. Id es quiet, ningün nu tüta o cloma, eu sun be eu e mia melodia. Il temp chi nu passa dasper mai via. Eu poss manisar il temp e tuot quai chi capita. 

Bainbod va la melodia a fin ed eu tuorn illa realtà. Tuot es uschè dad ot ed eu vess cuaida da tuornar darcheu inavo e’m zoppar i’l univers, in mia melodia, davent dal minchadi. Ma la prosma melodia cumainza bainbod darcheu… 

Als 17 da november han duos scolaras ed ün scolar da rumantsch da la 6avla gimnasi, Alina Andrighetti da Sent, Oriana Jäger da Cunter e Noah Damerow da Tarasp, preschantà lur lavurs da matura a Scuol aint il Hotel Belvedere.

I s’han dedichats tuots trais cun plaschair e motivaziun a temas tuottafat divers: Als disegns d’uffants, ad üna chanzun da pelegrinadi ed a la tecnica e’l process da fabrichar ün electrocart. In seguit üna cuort’invista. Bun divertimaint!  

Uorschla Natalia Caprez Brülhart

Pitschens artists e lur muond – la diagnostica da las cumpetenzas cognitivas a man dal test “Mannzeichen”

Alina Andrighetti

Cul test da disegnar persunas (“Mannzeichentest”), homenins, duonninas ed uffants, as poja evaluar cumpetenzas cognitivas. Meis böt da la lavur da matura es stat quel da sviluppar ün test sumgliaint, in fond disegnar als uffants üna bes-cha, nempe ün giat. Quai hana stuvü far uschè bain sco pussibel. Lura n’haja congualà quists duos tests applichats, per savair scha’l test cul giat ch’eu n’ha sviluppà po gnir dovrà in listess möd sco’l test cun persunas. Eu n’ha lura visità diversas scoulas primaras in Engiadina Bassa ed a Tavò. Cun var 60 scolarinas e scolarins da la prüma e seguonda classa n’haja fat ils duos tests. Ils resultats n’haja analisà a man d’üna tabella.

Cun quai cha cumpetenzas cognitivas han da chefar eir cul stadi da svilup da l’uffant, n’haja resguardà pell’analisa eir il stadi da svilup da l’uffant.

Quant inavant as poja ragiundscher ils listess resultats culs duos tests?

Ils duos tests as poja applichar in listessa mod’e maniera, pigliond il cas cha l’uffant chi vain examinà es versà cun giats. Eu n’ha constatà ch’uffants chi han respet o dafatta temma da giats, han gnü daplü fadia da tils disegnar ed han ragiunt plü pacs puncts illa tabella sco per exaimpel ün uffant chi ha giats a chasa.

T’han tscherts resultats surpraisa?

Eu sun statta fich stutta da verer cha be circa 20% dals uffants han cumpetenzas cognitivas chi correspuondan a lur età. I’s sa però cha minch’ uffant es oter ed as sviluppa uschea eir individualmaing. I nu dà ne güst e ne fos. Uffants chi’s sviluppan ün pa plü plan, rivan il bler da recuperar quist retardimaint in lur svilup fin a la fin da lur carriera da scoula.

Che t’ha plaschüda il meglder cun scriver quista lavur?

I m’ha fascinada quant averts cha’ls scolarins sun stats be subit ed eir chi nun han gnü bod ningünas retgnentschas da’m far dumondas. Id han gnü ün plaschair da’m pudair güdar e sun stats superbis da pudair far duos disegns per mia lavur. Id es stat bê da tils imprender a cugnuoscher e da discuorrer ün pa cun tuots. No vain passantà blers mumaints inschmanchabels dond risadas ed eu tils less dir amo üna jada grazia per lur disegns. 

Diversitad armonica - ina analisa da variantas musicalas

Oriana Jäger

En mia lavur da matura hai jau m`occupada cun variaziuns en la musica. Jau hai era scrit mez trais variantas da la chanzun da pelegrinadi, la “Canzung viglia da Ziteil”.

Quella chanzun deriva da Ziteil sez. Quai è in baselgia da pelegrinadi sur Salouf nua ch’era il pader e scriptur enconuschent, Alexander Lozza, è stà custodi dal 1919-1936. La chanzun quinta d’in viadi per survegnir pardun. Ina da quellas variantas hai jau alura sunà a la preschentaziun da la lavur da matura.

Pertge has tschernì quella chanzun?

Perquai che jau sun da Cunter en il Surses e la chanzun deriva da Ziteil, pauc toc davent da là nua che jau sun creschida si. Cun quai ch’ella n’è betg uschè enconuschenta sco la nova chanzun hai jau era vulì trair endament ch’i dat ina versiun pli veglia da la chanzun.

Tge ha motivà tai da tscherner quest tema?

Musica è mia passiun e cunquai che jau sun il cornet, hai jau savì gia a l’entschatta che mia lavur da matura duess avair da far insatge cun musica. I ma para era fascinant tge ch’ins sa far cun in cornet. Latiers jau hai empruvà da chattar or danunder ch’ils cumponists han lur ideas. Partind da questas ponderaziuns e retschertgas, hai jau lura cumponì sezza ina varianta da la “Canzung viglia da Ziteil”.

E-Power electrocart – Il process da fabrichar ün veicul electric

Noah Damerow

Per mia lavur da matura n’haja fabrichà ün cart eletric e descrit il process da lavur. Quist proget ha cumanzà cun ün vegl Golf cart chi m’ha servi da basa pella lavur. Il prüma n’haja demontà quel tant sco pussibel per pudair güdichar il stadi dal «chassis» e las parts electronicas. Lura n’haja planisà che müdamaints far vi quel e tils n’ha eir fat. Davo ch’eu n’ha gnü miss ad ir il «chassis» e montà tuot l’electronica, n’haja fat tests per verer cha tuot funcziuna. Ed uschea esgnü il di ch’eu n’ha pudü ir cun meis E-Power Electrocart...

Che es stat oriundamaing plü difficil co pensà?

Id es stat üna sfida da chattar roba per rimplazzar parts cun defets.

Fessast tü darcheu ün simil proget?

Schi, talas tematicas m’interessan propcha ed eu n’ha eir imprais bler cun far l’Electrocart.

Che t’ha plaschü il meglder da quista lavur?

Tuot quai chi ha gnü da chefar cun lavurs da saldar («schweissen»), pervi cha quai es stat alch nouv per mai chi m’ha fascinà.

Pel mumaint ans fatschendaina cull’ouvra dad Oscar Peer illa 5 e 6avla gimnasi. Las scolaras e’ls scolars analiseschan cudeschs, preparan referats ed eir preschantaziuns in fuorma da videos. Implü hana scrit texts cun titels da differents impuls cha Oscar Peer vaiva publichà illa Chasa Paterna « Intermezzos », dal 2002, gnüda restampada ingon, dal 2023, i’l bellischem cudesch «Vi da che ch’eu pens minchatant» da la chas’editura editionmevinapuorger. Il purtret sülla cuverta deriva da la figlia dal scriptur, da Leta Peer chi d’eira pittura artista.

Bainbod gnarà l’editura Mevina Puorger svessa ans far üna visita a l’Institut ed a quintar da seis inscunters cun Oscar Peer e far reviver algordanzas. Eu sa da m’imaginar ch’in scrivond varaja magara dat da buonder als scolars e las scolaras che impissamaints cha nos autur tant cuntschaint s’varà be fat in seis insajs. Cun quai cha tscherts cumponimaints sun massa intims vaina decis da nu tils metter i’l Blog. Ma eu racumond als genituors da dar ün cuc eir a quels texts chi nu sun publichats qua. In seguit sieua a mincha cumponimaint l’insaj dad Oscar Peer, surtut da « Vi da che ch’eu pens minchatant », cul QR code, sch’el es avantman, per tadlar implü la vusch da l’autur chi prelegia. Ün buna lectüra cun ün zich flair d’Oscar Peer as giavüscha 

Uorschla Natalia

Mascras

Alina Andrighetti

I’l muond da las bes-chas sun las mascras cuntschaintas a tuots. Splerins cun muosters chi paran dad esser ögliuns e scarafags  chi guardan oura precis sco föglias, da quai vaina tuots fingià dudi. Bes-chas fan adöver da quistas mascrinas per s'proteger da predaturs o dafatta per impuonar a las femnas.

Ma na be splerins nu tiran a nüz quistas mascras per as proteger. Eir nus umans ans zoppain da temp in temp. Las frasas: “Usche nu’t n’haja però m’imaginada” o “Tü parast dad esser ün’otra persuna” varà fingià minchün dudi üna jada in sia vita. Ma che voul quai vairamaing dir?

Nossa natüra umana es fuormada uschea ch’eu muoss chi ch’eu sun cun quai ch’eu fetsch. Ma cun muossar nossas emoziuns ans faina gnir vulnerabels. A nus nu grataja dad ignorar quistas emoziuns negativas e da tillas invlidar simplamaing. Perquai tillas improuvaina da zoppar davo üna mascra. La bunura as staja sü ed as dà fadia da parair cuntaint. Sül prüm sguard para dad esser tuot in uorden. Noss dubis ed ils pissers chi’ns chalchan, vegnan suogliats cun ün rierin e trais vizs. Quista mascra ans spordscha üna protecziun da gnir refüsà e critichà da noss conumans.

Blers han l’impreschiun da’s stuvair cumprovar invers otra glieud. Nos muond es plain aspettativas chi ston gnir surpassadas e las normas da la società ans fan suvent gnir malsgürs. Per consequenza as zoppan blers davo üna fatschada chi para dad esser furtünada. Da nu gnir exclus, quai es bain il böt da minchün. O na?

Quist zoppar ha dal sgür blers avantags, ma sch’inchün as zoppa ons a l’inlunga vaina vieplü difficil da’s rivir per tschertas persunas. Il privel dad invlidar si’aigna persunalità as augmainta cul ir dal temp. Chi chi douvra massa bleras mascras nu sto star stut cha conumans til dan la rain.

I vezzan la fatschenda artificiala davant il mascrà. Id es sco ün mür ingio chi nu’s po verer suravia per savair che chi’s zoppa davo giò. Vers inoura para quai sco ün abüs da la confidenza. Glieud nu’s sainta respettada dad inchün chi nu’s lascha verer tras la fatschada. I para sco schi’s discurriss cun ün roboter o ün’otra intelligenza artificiala.

Noss sbagls sun quai chi’ns definischa. Mincha persuna es aigna e minchün ha seis pissers. Cun tils zoppar davo mascras nu’ns mettaina be in privel, ma impustüt, eir nos bainesser es periclità. Minchatant esa simplamaing da tour giò quista mascra e da verer il muond sainza quista vetta artificiala chi’ns piglia la vista.

Mascras

Oscar Peer , Vi da che ch’eu pens minchatant , 2023

Blers as laschan crescher la barba chi’s po darcheu tagliar davent – be cha üna bella barba po esser tuottafat simpatica. Oters però, e quai es lura plü mal, as laschan crescher üna mascra, e quella tegna sco üna seguonda pel, üna chi suoglia lur pel natürala. I preschaintan lura al muond üna fatschada chi nu correspuonda ad els svessa. I dà per exaimpel la mascra da l’autorità, pro homens chi han fingià bel e bain pers l’autorità. Mascras da popanzs grondaschers pro da quels chi han fingià las chotschas plainas. – Mascras da galantoms e da schlabaccars da grond stil, per exaimpel dictatuors chi mordrieschan l’agen pövel e chi preschaintan üna fisionomia da frar grond o da char bazegneret – Väterchen Stalin – o lura l’onorevole Andreotti, bainvis in seis pajais sco eir a l’ester, intant cha davovia d’eira el bun ami da la mafia.

I dà eir duonnas, sonchettas dutschas, cun ün surrier da madonna, chi füssan capablas da metter tössi in teis cafè. – Eu n’ha cugnuschü ad ün hom zuond amabel, ün chi ha zoppantà robas ch’el vess sainza fal stuvü quintar almain als seis, sch’el vess gnü ün minz da caracter ; ma el ha taschantà bainin, tgnü tuot per sai ed ha portà üna vita intera la mascra da la bella maniera. Be cha da temp in temp, pustüt sulet cun sia duonna, til gnivan para dandettas explosiuns da rabgia. Lura faiva’l sco ün nar e rumpaiva la vaschella e perfin las sopchas.

I dischan cha situaziuns extremas, cha catastrofas possan far crodar la mascra. Per exaimpel quella vouta a Mogadischu : ils passagers serrats aint tschinch dis aint il eroplan, cun chaluors africanas, intuorn els ün pêr terrorists brutals sainza pietà, armats cun pistolas e granatas e dond sbrais sco dimunis, pronts da far ir tuot per ajer … Üna ostessa tudais-cha quinta chi d’eira l’infiern ; cha blers passagers nu perdaivan be la nerva, ma eir il saninclet – chi capitaivan lura dispittas terriblas tanter homens maridats e lur duonnas, e quai in tal möd, cha plü tard a chasa haja perfin dat divorzis. – Eu am dumond perche ? As dschaivna avant quist viadi be robas agreablas ? Vaivna zoppantà lur sentimaints ? Giovaivna teater ün cun tschel ? Portaivna la mascra da la buna educaziun ?

Probabelmaing cha a Mogadischu las culissas sun lura idas in tocs.

Fortuna e disfortuna

Oriana Jäger

Oz sun jau levada baud ed hai ma fatg pronta per ir or da chasa. Jau sort e ves ina bancnota da 10 francs. "Tge fortuna che jau hai" pensi. Jau vom vinavant per ir a scola. Tar mintga passadi da peduns poss jau ir, u che nagin auto na vegn u ch`il auto è dalunsch davent.

En scola vess jau in examen, ma la magistra è malsauna, uschia vegn l’examen spustà per in`emna ed jau hai dapli temp per emprender. Jau survegn enavos ina prova da biologia, in rom nua che jau na sun betg la meglra. In da 5. Ina da las meglras notas da l`entira classa. Era qua pens jau: "Tge fortuna che jau hai".

Da mezdi hai jau ina fom naira ed jau avess quaida d’ina pizza. Jau vom en la mensa e sun tut stupefatga. Davant mai è ina immensa schelta da pizzas. Schizunt la mia pizza preferida è era là. Cun gronda veglia mangel jau enfin che jau schlop baud. Il suentermezdi va spert a fin perquai che jau hai mo dus lecziuns scola. Las autras lecziuns crodan ora essend ch`ils magisters han ina scolaziun. Suenter scola vom jau a chasa ed era puspè enavos sai jau turnar senza impediments.

Vegnida a chasa n`hai jau gnanc da far lezias, uschia che jau sai passentar in pèr bellas uras cun mia famiglia. La saira datti ina buna tschaina. Mes tratg preferì, raclette. Suenter tschaina vom jau puspè a letg plaunsieu.

En letg pens jau vi da mes di plain fortuna e jau sper che damaun vegni era uschè in bun di. Quai è stà in dals meglier dis en mia vita.

Ma ina vuschina en mes chau n` è betg cuntainta. Quella vusch di a mai che auters n`han betg gì uschè gronda fortuna sco jau e che jau hai dad esser engraziaivla per quel di: "Gea, ti has gì fortuna, ma tge è cun quella persuna che ha pers ils 10 francs? Tge è sch’igl ha dà in accident sin via uschè grond ch`ils autos n`han betg pudì ir vinavant? Ha la magistra ina malsogna ch`ella n` è betg en scola u mo ensatge pitschen? Tge è cun quellas persunas che han betg gì uschè ina buna nota? Quant ditg han ils auters magisters gia da far quella scolaziun? Han auters scolars forsa da far il dubel uschè bleras lezias? E tge è cun tes frar che n`ha betg gugent chaschiel?"

Tut quellas dumondas ha ma dumandà quella vuschina ed ella ha gì raschun. La fortuna è savens colliada cun la disfortuna. U betg? Tuttina ma durment jau cun in sentimaint dad engraziaivladad.

Furtüna, disfurtüna

Oscar Peer , Vi da che ch’eu pens minchatant , 2023

Minchün e minchüna viva sia vita, tant bain chi va – bod amunt, bod aval, bod cun schlantsch, bod cun spranza sblachida. I po müdar d’ün di a tschel. Nus dschain ad ün da noss conumans: «Bun di!» Forsa chi sarà per el ün bun di, e forsa güsta il cuntrari.

I’s dschess cha nossa vita saja ün etern provisori. Inguotta nun es sgür, tü nu sast mai che chi capita. Minchatant è’la gloriusa, minchatant diabolica. I po depender dals evenimaints dal di, agreabels o schmaladits; i po eir depender be da nos intern, e là nu savaina adüna, perche cha nus eschan trists o cuntaints.

Da las voutas resentina üna rabgia invers l’aigna existenza, frustraziun siond cha la furtüna nu grataja – intant cha’l sömmi da furtüna ans es in alch möd adüna preschaint. Quel sömmi ans sto esser gnü dat da naschentscha, tant ch’el ans tuorna adüna darcheu inavo – suvent perfin immez la plü trista calamità. Minchatant la vantüra po gnir aint dad üsch tuot inaspettada, sco üna bella sclerida da sulai. E minchatant eschna sulets davant üna staziun e spettain ün tren chi nu voul rivar.

Furtüna e disfurtüna, ün etern misteri. Tschertüns ans dischan cha quai dependa tuot dal char Segner. Oters impè crajan chi detta effectivamaing il diavel, cha sainza il diavel nu pudessan capitar robas uschè sgrischaivlas. Amo ün oter craja vi d’ün destin persunal chi’ns accumpogna sco nossa sumbriva. E l’ultim disch : « Na, na, i dependa unicamaing da tai svess, tü est svess l’indschegner da tia vita.»

Iminchacas as müda tuot d’ün cuntin, sco chi disch l’antic Heraklit : « Tuot fluischa, tuot es in movimaint.» O lura eir: «I nu’s po ir duos voutas aint il medem flüm. » Minchatant eschna stuffis e lessan far la finida. E minchatant ans tschüffa darcheu ün desideri narrais-ch per la vita e sia bellezza – la natüra, ün vent da marz, ün tschirescher in flur, ün tschêl staili. O lura las vuschs e las fatschas umanas, fatschas da vegls, fatschas da giuventüna. Obain fatschas dad uffants, sco scha quellas cuntgnessan amo üna dimensiun d’ün oter muond.

In muntogna

Marchet Nesa

Our da la fanestra dal tren observa üna glüm a la fin dal tunnel chi dvainta adüna plü gronda, infin cha’l tren banduna la gallaria. Da tuottas varts vain uossa üna clerità chi sorbainta. Cur cha meis ögls as han finalmaing adüsats a la glüm, cumpara ün purtret cuntschaint, ün purtret chi svaglia diversas emoziuns in mai. Eu vez las muntognas da l’Engiadina Bassa, il Pisoc, il San Jon, il Lischana e l’Ajüz  - üna chadaina da grippa e spelma a l’orizont chi cunfina cul tschêl blau viv. Eu am saint acceptà in quist lö - eu am saint dachasa, in mia patria. Davo esser stat davent per plü lönch bada pür che importanza cha quist lö e quist ambiaint han per mai.

Il di davo decida dad ir sül Piz Lischana. Il prüm tras ün god spess da pins e larschs, traversond l’aual chi sbuorfla eir fingià i'l cler dal far di, chamina da la senda insü, tras zuondra, sur gravas - adüna plü insü. Cul spejel da champogna duna ögl ün tröp chamuotschs chi pasculescha sün üna blaisch da tschella vart da la val. Plü lönch ch’eu chamin e plü vasta cha la cuntrada dvainta. Apaina rivà sülla Fuorcla Rims sofla ün vent dschet imnatschant. Quisü ingio chi nu’s vezza gnanc’üna restanza da la civilisaziun regnan las forzas da la natüra. Eu realisesch quant pitschen ch’eu sun in congual cullas muntognas gigantescas, invlid tuot il pais dal minchadi, resaint ün sentimaint da libertà e dad independenza. Nu pens al futur, ni nu reflet dal passà – Viv i’l mumaint   e registresch l’ambiaint cun tuot meis sens. Ün’experienza püra, bod meditativa. Lura cuntinuescha meis viadi vers il piz. A la fin cumpara eir il sulai a l’orizont e s-choda mias piclas dschetas. Id es ün di da bellezza quia illas muntognas, tschêl blau, gnanc’üna nüvla. I nu va plü lönch fin sül Lischana. Uossa am rechatta sül spi final, da tuottas duos varts vaja giò illas profuonditats. Eu dun ün ultim sguard inavo e dun bada al vadret dal Triazza chi nun exista plü. Üna larma cula giò per mia massella. Algordanzas da mi’infanzia cumparan. Quia d’eira amo üna lengua alba e blau clera, glatschusa, plain sfessas privlusas. Am fetsch impissamaints sur dal muond chi’s müda uschè svelt, sur dals umans e lur influenza, tant ch’eu nun ha bod gnanca dat bada ch’eu sun rivà sül piz. Satisfat da mia prestaziun stuna quia sur tuot oura, contemplond l’orizont vast, ils problems in mia vita paran insignificants in congual cun quista terra  müravgliusa.

In muntogna

Oscar Peer , Vi da che ch’eu pens minchatant , 2023

I’s vaiva fingià ün pa l’adüs da las distanzas in muntogna, distanzas chi nu piglian fin: ün toc vallun, üna craista chi nu voul gnir plü daspera. Il sulai da marz arda. In ün tschert mumaint, quai nun es nouv, as fa sentir la papardà, quella dandetta deblezza colliada cun üna fom da morder. I’s tratta lura da supportar cun pazienza – nöglia as fermar, chaminar quietamaing inavant, sainza perder la spranza, aint illa monotonia dals agens pass.

Il vadret am fa ün paet temma. Da suot insü para be ün cumün in muschna, ruinas da chasamaints crodats insembel, bloccuns da glatsch, e là aint, ün glüschöz da cavernas, ün fraid dschet da fossa. Eu ramplign da la vart sü, culs skis sülla spadla. – Casü as schlada oura il vadret. El implischa tuot la chaldera, as stenda sü vers las tschimas. Intuorn mai ün glüschöz da cristals, sco schi füss güsta Büman.

Meis ami Gustin am vaiva scusglià da traversar il vadret be dapermai. Ils privels sun cuntschaints : quista surfatscha immaculada pudess ingianar sco üna fossa soncha, dandettamaing pudessast sfuondrar aint e svanir sainza laschar inavo fastizis. Eu am dumond quant lönch chi’s cumporta il fraid in üna sfessa da vadret ; quant svelt as perda la temperatura dal corp ? I dischan chi’s stopcha lura chantar, per nu s’indurmanzar. Pudess dar üna lunga chantada.

Il cumpogn am manca. Sulet at saintast inamöd plü periclità. Eu am ferm, prouv da clomar: «Hallo!», be per verer scha l’aigna vusch resuna eir aint illa suldüm. I tuna da quai suord… In duos nu’s gnissa faquint neir uschè stanguel. Pac toc suot il cuolm am para dandettamaing a fin cullas forzas, eu saint ün indeblimaint total, sco sch’üna pussanza suprema (o impussanza suprema) am plantess là.

A las trais suna finalmaing casü. Vers süd as vezza uossa nouvas chadainas da muntognas. Tü stast quia davant quist orizont schladà oura, circundà da silenzi, cun ün zichin vent in fatscha. Alch para sumgliaint a plü bod, schi’s d’eira sulet sülla pizza : üna leiva temma, ed al listess temp ün sentimaint d’aivrezza, sco scha tias paraids internas füssan svanidas. Tü pensast a las regiuns abitadas giosom quai, las vias, ils straduns, ils cunfins, la strettezza dal pajais ; pensast a tia relaziun culs umans, nossas dmuras, nossas portas chi serran bain – e tü est sü quia, grat per las lontananzas.

Inscunter al telefon

Jon Zanetti

I d’eira üna tipica dumengia d’inviern. Il sulai d’eira vi da l’alvar, ma’l d’eira zoppà amo davo las muntognas cuvernadas cun üna grossa vetta da naiv. Aint in üert as vezzaiva ils stizis dal tschiervi chi d’eira stat in tschercha da rests mangiabels i’l compost. Quist silenzi es gnü disturbà dal sclingöz da meis svagliarin. L’urina muossaiva nouv e mez. Sainza blera vöglia am n’haja decis da gnir our da let. Mia idea oriunda d’eira dad ir quel di in gita, ma causa cha meis collega Gian d’eira gnü amalà ils dis passats, ans vaina decis da spostar noss’excursiun.

Cha quel incidaint vess üna grond' importanza per mai nu’m vessa mai pudü metter avant.

Cun quai ch’eu nu d’eira i in muntogna, n’haja decis da far ün di ün pa plü pachific. Da giantar n’haja fat üna lasagna our dal paquet. Davo avair rumi la maisa e miss la vaschella illa maschina, suna i a far üna posa. Eu n’ha chattà dret svelt meis sön. Perquai cha quella savur d’ün let trat sü frais-ch am metta in ün stadi da spüra calma.

Eu nu sa plü precis quant lönch ch’eu varà durmi, ma in mincha cas sun eu gnü sdruaglià quista jada dal tun dal telefon. La prüma jada n’haja pensà chi sarà mia nona e ch’eu possa dar ün scling inavo vers saira. Ma i nu pudaiva esser ella perquai cha sch’eu nu pigl giò subit, nu telefon’la pelplü üna seguonda jada. Davo üna tera pezza n’haja gnü avuonda dal sclingöz e sun i a verer chi chi’m secca. Sül monitur dal telefon d’eira ün nomer stran. Quel nu pudaiva esser da l’Europa m’haj’impissà. Ma eu n’ha tut giò listess.

Al cumanzamaint dudiva be ün schuschuri ed in quel mumaint ch’eu laiva pichar sü, n’haja dudi üna vusch. Quella vusch s’dudiva il prüm be da bass, ma davo adüna plü dad ot e cun quai s'inclegiaiva plü bain che cha ‘la dschess. Svelt n’haja badà cha alch nu po tuornar qua. Quista creatüra da l’otra vart da la lingia discurriva da robas futuristicas. Am quintaiva chi chi saran ils prossems presidents dals Stadis Units e che finischun cha la guerra ill’Ucraina pigliarà. La vusch am daiva resposta a mincha dumonda pussibla. Cun’ün’excepziun. Ella nu m’ha dit ne ingio ne chi ch' ella saja.

S’inclegia ch’eu n’ha fat notizchas ed i’s pudess bod dir scrit protocol da noss discuors. Nossa conversaziun ha dürà quatter uras dal sgür. Eu vaiva fat notizchas sün ot paginas cun tuot las infuormaziuns da quista vusch.

Ma lura esa capità. La colliaziun es interruotta. No nu'ns inclegiavan plü. Mias notizchas n'haja miss in salv i’l fuond dubel da mia s-chaffa.

Adüna cur chi capita alch plü spectacular piglia per mans quels fögls e guard scha la vusch am vess gnü dit alch da quai. Id es bod da nu crajer. Ma tuot quai ch’eu n’ha notà quella dumengia tuorna. Quist secret nun haja mai parti cun ningün avant. Ed i'm sgrischa amo uossa.

Inscunter al telefon

Oscar Peer , Vi da che ch’eu pens minchatant , 2023

Eu nu baderl adüna jent al telefon, eu n’ha dabsögn da verer la fatscha. Natüralmaing dependa cun chi chi’s discuorra; pro blers nascha subit bun contact, pro oters croudast in ün vöd e stoust spettar la fin.

Id es però eir uschena cha al telefon blers umans perdan lur tun natüral, voul dir lur möd adüsà. Pustüt bleras duonnas – chi reagischan forsa plü directamaing a quist urdegn innatüral da la tecnica. I dà da quellas chi cumainzan lura a quintar e nu finischan plü, sco agitadas e sco schi vessan prescha. Cun ün’amia da stüdi, scha nus ans vezzain, n’haja bellas discussiuns ; però al telefon è’la subit in ün tumult e dà lura bod sbrais.

Cun quist apparat uschè pratic, ma chi’ns zoppa la fatscha, pon capitar curiusas istorgias. Üna cuntschainta, Brigit, imprenda a cugnuoscher ad ün hom, tras ün da seis artichels in gazetta. Ün scriptur ! Ella til scriva ün pêr lingias per ingrazchar – ch’ella haja let seis artichel plüssas jadas, siond ch’el scriva precis quai ch’ella haja suvent resenti in sai svess, ma sainza esser buna da formular cler e net. L’hom respuonda, tilla tramettond ün cudaschet cun insajs ed aforissems ch’el ha publichà. Brigit ingrazcha darcheu cun üna charta, ed uschena nascha plan a plan o plü bain dit dret svelt – üna correspundenza. Fin chi vain üna bella saira ün clom da telefon. E davo cumainzna a’s telefonar bod regularmaing, il prüm üna jà l’eivna, lura bod mincha saira. Brigit ha jent la vusch quieta, ün pa raca ma agreabla da quist hom. Ella es sco inamurada in sia vusch. Eir el sarà inamurà, ma sainza ch’el fess la minima allusiun.

Finalmaing decidna da s’inscuntrar, e quai a Turich, in ün cafè. I nu s’han mai vis, i nu san quants ons cha tschel varà, ne co ch’el e ch’ella guardarà oura. Sco segn dess minchün tgnair in man ün cudesch. Ma cur chi sun là, schi Birgit lascha per intant seis cudesch in sia tas-cha. Ella baiva tè da menta ed observa sainza chi’s bada a seis scriptur, là pac toc davent : el varà var 50 ons, forsa 12 ons daplü co ella – ün hom in fuond tuottafat inandret, simpel, fatscha umana – i nu füss inguotta chi tilla disturbess ; ma ella nu’s sa decider. Üna vouta ha’la badà ch’el guarda nan vers ella. Forsa ha’l ingiavinà. Brigit paja seis tè. Ün pa plü tard sta’la sü e banduna il local. La saira til fa’la telefonar ad ün’amia : cha Brigit til dumonda per pardun, chi saja capità alch cun sia madrina e ch’ella haja urgiaintamaing stü ir a l’ester.

L’hom nu s’ha mai plü annunzchà.