Displaying items by tag: Rumantsch

Il viadi stess, ün’aventüra

(Cristina Bazzell)

Cun ir

Nossa gruppa da maturandas e maturands s’ha chattada pro la staziun a Scuol a l’üna d’not, cun tuot las valischs prontas. Ün plain energia, tschel stanguel mort e l’oter amo massa tard. I d’eira s-chür e fraid, perfet per durmir amo ün païn aint il bus da l’Institut otalpin da Ftan. Uschè quiet nu saraja amo mai stat aint in ün da quels bus in viadi vers Turich. Dadour fanestra glüms da trafic, s-chürdüm e calma.

Cur cha nus eschan rivats a l’eroport da Turich, l’atmosfera d’eira tranquill’ e vöda. La definiziun da suldüm, gnanc’ün orma oter co nus. Ma subit esa nat problems. Fingià pro’l check-in. Ün da nossa gruppa ha gnü difficultats cul pais da la valisch. Paquettà vaiva’l nos char sias chosas invia ed innan, però il signur dal check-in nu d’eira cuntaint, finalmaing davo - i paraiva chi füss passà bod ün mez tschientiner - è’l i pro ün oter check-in ed ha pudü deponar là sia valisch.

Cun ir tras la controlla da sgürezza, tscherts da la gruppa han stuvü far tests da drogas o explosivs. I saran stats uschè stanguels ch’els paraivan be mafiosis. Davo quel caos han blers dovrà ün cafè chod in man per as quietar e’s sdruagliar.

Il svoul sur l’Adria es stat unic, però il plü bel esa stat da verer per la prüma jada la cità da Dubrovnik e las islas davant. Splachats a l’eroport: il prossem problem da schoglier. Co rivar pro l’abitaziun? Il salvamaint: Ün shuttle direct a la staziun principala. “Ma cura vegn quel vairamaing?”, d’eira nossa prosma dumonda. Ningün nu savaiva da dir. No vain spettà e spettà. Lönch avuonda per far ün pêr “breefings”, alch cha l’intera gruppa imprendarà ad amar. Finalmaing rivats ill’abitaziun vaina fat ün pa la posa e lura decis cha nus vöglian ir a verer la cità veglia.

E cun tuornar

Il retuorn es stat da tuott’ün’otra natüra. Sdruagliats eschan gnüts dad ün orizi a las quatter la daman. Paquettar sainza invlidar alch es statta la prüma sfida. Ün da nus vaiva invlidà sia altschiva sün balcun ed impè dad esser sütta d’eir’la bletscha. Il balcun plü lai co balcun. Insè paraiva cha la chasa gess suot aua pervi da la plövgia. Tour il shuttle nu d’eira plü ningüna opziun per nus.

Clomar ün Uber ans paraiva üna megldra soluziun. Ma eir là nun haja funcziunà sainza problems, l’orizi ha fat cha crappa es rodlada giò sün via e nos schofför ha stuvü telefonar a la pulizia. Para d’eira tuot la cità da Dubrovnik in ün caos e plain coluonnas.

Rivats a l’eroport e passats il check-in sainza surpraisas, eschan tuornats in Svizra.

Vita in chasa

(Rebekka Marti)

Nos allogi

No vaivan tut a fit ün’abitaziun in ün lö chi vaiva nom Komolac, var quindesch fin vainch minuts dadour cità. Nus vaivan 4 stanzas cun 2 lets, uschè chi d’eira 2 pêrins chi partivan üna stanza e 2 persunas singulas chi vaivan stanzas da per ellas. L’abitaziun vaiva üna ter gronda lobgia cun üna maisa, üna cuschina cun tuot quai cha nus dovraivan, üna stüva cun maisa, cuotscha e televisiun, bogns per mincha stanza e nus vaivan dafatta üna stanza cun üna sauna.

Püschain ed oters pasts

Dürant l’eivna vaina adüna püschgnà illa chasa e cuschinà almain üna jada al di alch chod. Id ha dat pelplü maccaruns, ma eir ris, fachitas e salata. Las mangiativas vaina adüna cumprà in üna da las duos o trais butias in cumün chi d’eiran avertas mincha di. Al cumanzamaint da l’eivna vaina decis da far üna buorsina cumünaivla pel damangiar, ingio cha minchün ha miss aint 50 euros, culs quals nus vain lura fat cumischiuns. Davo vaina adüna fat differentas gruppinas o pêrins chi giaivan per la roba cha nus dovraivan güsta, per cha minchün haja da far alch.

Passatemp

Cur cha nus nu vaivan program, vaina bler giovà a chartas, fat gös electronics, guardà documentaziuns e «reality TV» illa televisiun o cha nus ans vain recreats e durmi, per esser darcheu fits per las activitats dal prossem di.

Üna bell’eivna cun ün highlight

Nus vain pudü passantar üna bell’eivna cun ora grondiusa e program varià a Dubrovnik.

Tenor mai esa stat in general üna fich bun’experienza per tuot la classa e per nos liom in classa. Eu n’ha l’impreschiun cha nus ans sajan gnüts plü dastrusch.

E: Meis highlight es stat il viadi culla barcha pro’ls cuvels suot aua. Inschmanchabel.

Dubrovnik – üna cità multifara

(Jon Zanetti)

La cità da Dubrovnik as rechatta giosom la Croazia ed es üna perla culturala dal pajais.

Ils mürs da cità quintan istorgias da battostas passadas. Quellas sun gnüdas fattas per survgnir la pussanza sur da la riva e dal port. Amo hoz as poja visitar ils mürs e far ün gir intuorn tuot la cità veglia. Da là as vezza tuots il tets chi sun fats tenor la tradiziun cun quadrels orandschs. Il rest da las chasas es gnü fat our da crappa clera. Il stil es dimena unifuorm.

Illa cità as riva tras duos portals chi sun equipats cun punts per trar amunt. Las vías da salaschada sun glischas, causa chi passan di per di millis da turists tras las vias e giassas da Dubrovnik.

Implü esa illa cità diversas gallarias d’art e museums. Dal rest, eir no vain visità ün pêr.

La spessezza da baselgias, chapellas e clostras fa star stut. I s’ha bod il sentimaint cha davo mincha storta es darcheu ün’otra chasa dal Segner.

Eir culinaricamaing nu’s vegna a la cuorta. Dad ustarias a bars fin cafes as chatta bod tuot. Tras quai vaina gnü la schanza dad insajar da tuottas sorts buntats da la regiun al Mar Adriatic.

Culla barchina sül mar azur ed our pro’ls cuvels blaus

(Marchet Nesa)

I d’eira ün ulteriur di da bellezza – tschêl serain, intuorn vainchot grads, üna savur d’insalà dal mar portada nanpro cun ün ventin frais-ch –  cun ün bivgnaint d’ün kiker ha cumanzà per no quista bunura. No tuots vaivan ün plaschair antecipà pell’aventüra planisada davomezdi, ma fin a là vaina decis da far pachific. Jon ed eu vain pardert il püschain sülla mais’our’in terrassa. Ils prüms razs dal sulai han creà üna cunfin cler immez la maisa. Jon ha fat amo qualche övs in painch, ma ha inaquella invlidà da stüder la maschina da cafè, uschè cha l’aua choda es ida sura e culada giò sül fuond. La seguonda actività da l'avantmezdi d’eira da tuonder ils chavels da Sven. La maschinina da tagliar chavels ha gnü da far avounda per rivar tras quist ritschom airi. Cun seis “mullet” paraiva’l dindet ün toc plü attractiv. El sumagliaiva ad ün “sörferboi”, ün da quels chi vain admirà da tuot las giunfras.

Intuorn las trais es rivada la barchina pro’l lö defini. Il chapitani, ün giuvnot indigen da Dubrovnik, d’eira tuot ün simpatic. Las uondas in cumbinaziun cul vent frais-ch lantschaivan mincha tant temp üna schnat squittada dad aua aint per nossas fatschas. Apaina rivats pro’l cuvel vaina gnü la pussibiltà dad far ün uschedit “tufo” i’l mar azur. Per rivar aint il prüm cuvel d’eira necessari da palombar tras üna foura i’l grip suot aua. Quai ha bainschi vuglü ün zich curaschi. Il cuvel gniva inglüminà unicamaing dal cler chi rivaiva tras l’aua. Quai vaiva l’effet cha la grotta d’eira blau clera. Davo avair explorà ulteriurs cuvels eschna rivats pro üna riva. Là vaina fat ün marendin e giodü il sablun fin. Schabain cha’l mar d’eira furius e faiva che ch’el laiva cun nossa barchina, eschna tuornats a chasa sans e salvs observond il tramunt dal sulai cotschen fö. Spectacular.

Charas lecturas e chars lecturs da nos Blog

A la fin darcheu cumponimaints scrits da la 5avla. I han svutrà aint in ün scrignöl cun aint da tuotta sorts ed han scuvert büttels ed ün anè. Da star be stut.

Jodai ils pleds! Bels viadis in impissamaints as giavüschan.

Balduin, Julia, Medea, Mia e Uorschla Natalia

Il büttel da nona

(Balduin Tönett)

Eu svutr aint ils scrignöls da la stüva da bap. Davo tscherchà ils büttels in differents chaschuots am dà in ögl la s-chaffa veglia da nona. Quella s-chaffa nun es mai gnüda drivida daspö ch’ella es morta, be üna jada vaina mia sour ed eu guardà laint per verer ün  pêr chartas cha nona vaiva surgni üna jada. Eu vegn per las clavs e stoss provar oura bod tuottas per chattar chenüna chi va illa claviglia, Eu driv ün chaschuot e chat ün vaiderin plain büttels. Sper quel vaiderin as rechatta la trocla da cusir cun aint fils. Nona tils varà dovrà per cusir las giackinas per seis uffants. Eu svöd oura la chicra da vaider e millis da büttelins e bütteluns am svoulan incunter, blers sun be nairs o brüns, ma eu vez eir da quels culurits. Ün am dà güsta in ögl ed eu til pigl sü cun meis poldsch e meis daint da muossar. Ün büttel alb cun fluors blauas e gelguas. Il contrast da las culurs am plascha. Sül büttel esa pantoflas ed aquilegias, las fluors cha nona pitturaiva il plü gugent. Sainza stübgiar üna pruna metta il büttel in busacha e rumisch svelta tuot il dischuorden.

In mia stanza guarda aint per quist büttelin e stübg. Eu nu bad ch’eu nu stübg svessa dingionder cha quist buttun deriva. El stübgia per mai. Il büttel discuorra cun mai, sa Dieu perche. Eu sun be uraglias e nu fetsch ün mucs. Cun üna vuschin’ota am quinta’l: «Finalmaing suna our da quist chaschuot, plü bod suna gnü dovrà bler, fin pro la müdada. Eu e tuot meis amis eschan gnüts büttats in quist s-cherp da vaider, miss in ün chartun e davo eschna gnüts tuts oura ün pêr dis plü tard. Cur cha nus eschan stats aint il vaider per ün temp ans hana miss aint il scrign in ün chaschuot s-chürdüms. Mai plü nun eschan nus gnüts dovrats. Ill’infanzia da tia nona imbelliva sia giacca da jeans prediletta, ma subit ch’ella vaiva cumpli saidesch d’eira la giacca massa pitschna e nona ha gnü oters interess. Ella ha cusi üna schocca da jeans our da la  giackina ed ha tschernü a mai sco büttel preferi e fin al di d’hoz am dumonda che ch’ella ha fat cun meis fradgliuns. Davo eschan eu e tia nona stats in sortida ün pêr jadas, be d’inviern suna restà illa s-chaffina. Eu dschess cur cha Pieretta vaiva intuorn 25 ha ella cusi üna

tas-china da jeans e dat quella a seis marus. A mai ha ella tgnü in salv suot seis plümatsch, sco üna sort portafurtüna. Davo ch’ella ha gnü a teis bap cun Dumeng, m’ha ella pitturà. Lö per purtrets nu vaiva nona plü. Büttels d’eiran in quel cas fich tscherchats. Lönch nun esa plü i ed eu sun gnü miss pro tuot tschels büttels, in quist vaiderin, ma avant quai ha ella cusi a mai sün üna giacca fatta culs spaits per Armon. Quella vaiva aint Armonin chi d’eira be ün tracagnottelin cur ch’el vaiva duos ons. Vairamaing laivan dar la giacca ad inchün oter, ma nona d’eira darcheu in spranza da Tumaschin e til ha lura dat ad el. Ma da la mort da Dumeng d’eira nona fich trista e la giacca tilla algordaiva a seis hom, perquai tilla ha’la regalà. Avant quai am ha ella taglià giò e miss in ün purtret dürant duos ons. In cuschina d’eira eu e vezzaiva a mangiar mincha saira a tuot la famiglia. Davo quai però ha meis temp tut üna fin, Il purtret es gnü spichà giò ed eu sun restà fin uossa in quist chaschuot, s-chür, quiet e lungurus. Grazcha cha tü m’hast tut oura. Quists 50 ons sun stats lungs per mai.»

Eu met il buttun in mia buorsa e’m decid da til tour cun mai dapertuot, adüna darcheu quinta’l alch da nona o da bap e pin, d’uffantins. Mincha jada cha’l büttel in mia buorsa am quinta istorgias bada quant greiv cha la vita da meis paraints es vairamaing statta. Cun mincha pled dal büttel bad eu perche cha mia nona, meis pin e meis bap sun uschè sco chi sun, e pervi da quai taidla e taidl. Eu bad cha la roba chi’m disturba vain dad alch chi nu m’es mai gnü quintà, e perquai am decida d’acceptar a minchün uschè sco ch’el es. Eu bad cha’l caracter vain fuormà  dad algordanzas o mumaints specials chi pon müdar tuot in paca pezza.

Ün büttel dals sömmis

(Julia Damerow)

Eu svutr aint ils scrignöls d’üna s-chaffa da mia nona. Aint a là esa da tuotta sorts. Id es ögliers, purtrets vegls, üna forsch e tanteraint til vezza, ün bel di d’instà. Id es ün büttel blau tschêl, dals sömmis. Sainza stübgiar bler til metta in mia gialoffa e til pigl cun mai. La saira a chasa, cur ch’eu sun güsta a metter mias chotschas per lavar, til piglia our da mia gialoffa, a quist büttel blau cler. El ha quatter fourinas, üna surfatscha glischa e da la vart, quai am dà pür uossa in ögl, bels muosterins cun fluors in tuot las culurs. Las föglias da las fluors sun scumpartidas intuorn ed intuorn las quatter fouras da büttel, e’s stortiglian üna aint in tschella. Ma co nu n’haja vis quists detagls incumparabels fingià cur ch’eu til n’ha tut our da la s-chaffa da nona?

Meis impissamaints vegnan interruots d’üna vuschina chi’m disch be da bass : “Tü nun est la prüma chi nun ha vis mia valur.” Eu fetsch ün sigl e’m dumond dingionder cha quista vuschina es gnüda o am n’haja be imaginada tuot?” Ma lura cumainza la vuschina darcheu a discuorrer: “Che guardast uschè persa, eu discuor cun tai, schi, eu, il büttel.” Cun ögliuns guarda aint per quist büttel  ingio chi’s fuorma uossa our da las quatter fouras üna fatschina charina cun ögliuns chi guardan aint per mai. Eu nu poss bod crajer cha quist büttel da nona discuorra cun mai, ma co es quai be pussibel? Il büttel ria e disch: “Eu sa chi nun es normal ch’ün büttel discuorra cun tai, ma nun avair temma, nüglia nu’t po capitar.” Amo adüna schoccada, ma a listess mumaint eir fascinada, guarda aint per quist büttel e til dumond co ch’el es rivà pro mia nona in quel scrignöl ün pa suos-ch e plain crom.
El am quinta: “Mo quai es üna istorgia lunga, eu n’ha gnü üna vita plain aventüras avant co rivar pro tia nona. Dimena, eu sun gnü prodot in China aint in üna fabrica schmasürabla insembel cun milliuns dad oters büttels. Ma eu nu guardaiva oura uschè sco uossa, dimpersè d’eira plü bod ün büttel sco üsità, dad üna culur. Dimena meis blau n’haja adüna gnü. Davo esser stat in fabrica suna gnü cusi vi d’üna blusa alba cun sü fluors blauas e lura rivà aint in üna vaidrina in üna butia da büschmainta. Là suna stat lönch fin ch'üna mamma amo giuvna ha cumprà la blusa e natüralmaing eir a mai. Ma trat aint nun ha ella mai quista blusa. Ons a la lunga d’eira aint in quista s-chaffa s-chüra infin ch’üna mattina ha tut la blusa e m’ha simplamaing strat davent e tut cun sai in stanza ingio ch’ella ha cumanzà a disegnar sü las fluors sün mai in tuot las culurs ch’ella ha chattà. Ella d’eira superbgia da mai cun quai ch’eu d'eira dvantà ün büttel unic e m’ha muossà a minchün. Eu sun dafatta ida a scoula cun ella, ma davo üna temp ha’la pers l’interess per mai ed eu sun restà sül pult dad ella fin cha la mamma ha fat uorden ed am ha miss pro tuot tschels büttels chi d’eiran per vender al marchà da pülschs. Là suna lura rivà pro tia nona ed ella m’ha cumprà cun amo blers oters büttels. Ma cun ir dals ons ha’la dovrà o pers tuot ils büttels, oter co a mai. A mai ha’la tgnü in salv fin hoz.»

Tuot stutta guarda aint per quist büttel e nu sa che dir. Sun eu ch’eu m’insömg o che capita quia? Adüna darcheu guarda aint per quist büttel cun sia fatschina, ma plan planet svanischa quella ed eu nu sa scha tuot quist es capità o sch’eu am n’ha be imaginada. Il büttel però tgnaraja per adüna in salv.

Il chant d’amur da l’anè  da ma tatta

(Medea Conrad)

Eu sez illa stüvetta da nona, la stanza s’implischa cun üna savur dutscha chi vain our da la cuschina. Pastinas frais-chas sco quellas ch’eu mangiaiva adüna da pitschna. L’odur fina as scumparta illa stanza e’m cufforta sco üna cuverta choda. Meis impissamaints viagian i’l passà e svaglian algordanzas lönch invlidadas.

Eu guard ed observ. Bler nu s’ha müdà, ils istess cudeschs sun illa curuna, la maisa es amo al listess lö e la s-chaffa da lain antica es eir amo adüna quia. Eu m’algord ch’in quella s-chaffa vaiva adüna svutrà per passantar il temp la dumengia bunura.

Uossa n’haja buonder, eu stun sü e chamin vi pro la s-chaffa. Be dascus driva il chaschuot e pigl oura la s-chaclina da lain da nona. Cun bler pisser tilla placha sül fuond, cun ün soffelin boffa davent la puolvra chi s’ha ramassada. La troclina as driva cun ün sgrizchöz e muossa il clinöz valurus da nona. Culanas dad or, dad ambra e perfin da perlas. Anels cun da tuottas sorts fuormas, cristals e craps e perfin divers bratschulets, fins e largs, bels e trids. L’oget chi’m dà in ögl il plü ferm es ün anè d’or. Ün bel, fin, cun ün crappin  cotschen rösa d’immez. « Quist am plascha», dia be luotin. Inaquella vegn nona aint in stüva cun ün plat plain pastinas. «Hast chattà mia s-chacla cul clinöz ? », dumper’la cun ün rierin sülla vista. «Schi nona, là nun haja lönch na plü svutrà.» Nona dà dal cheu ed am tendscha nan üna pastina. «Quai es l’anè da tia tatta, sch’el at plascha til poust avair!» Eu m’ingrazch pel bel regal e nona va our da stüva.

Üna pezza regna quietezza, lura doda ün tschert schuschuri chi’s transmüda in üna melodia. Dingionder gnarà be quist chantinöz? Be debelin cuntinuescha la melodia chi tuna sco’l chant d’ün esser cun vusch fina e clera. Davo ün mumaint ch’eu n’ha provà da chattar la funtana da quista rumur suna gnüda a la conclusiun ch’ella stopcha gnir our da l’oget prezius chi’s rechatta illa palma da meis man, l’anè. «Quist nun es bain na pussibel!», di eu be da bassin. «Cler cha quai es pussibel! Eu sun bain la cumprouva cha quai es pussibel!», respuonda üna vuschina. Per ün tempet am dumonda sch’eu sun amo bain, ma davo avair ponderà üna pezza, decida da laschar chi tuna e da cumanzar üna conversaziun cun quist oget chi’m fa sentir sco sch’eu vess mangià ils fos bulais da giantar.

«Schi quinta’m ti’istorgia, tü anè striunà !» Sco sch’el vess lönch spettà a quista dumonda, cumainza’l a quintar plain euforia e plaschair. «Eu sun gnü fat al nord da la Frantscha, là ingio cha l’ajer es ümid e savura da sal. Meis cristal deriva da la Tailandia. Eu d’eira l’anè da spus da tia tatta Magdalena. Teis tat m’ha regalà ad ella fingià davo duos mais ch’el cugnuschaiva a sia marusa. El d’eira ferm inamurà, avant ch’el till’haja dumandà da maridar d’eira’l tuot agità! Adüna darcheu ha’l drivi la troclina e guardà per mai aint, tanteraint barbottaiva’l alch sco : « Be cha l’anè tilla plascha !» E natüralmaing cha tia tatta ha gnü ün gustun cur ch’ella es gnüda spusa, ella ha gnü grond’algrezcha da mai e m’ha observà mincha not avant co ir a durmir. Eu n’ha passantà decennis illa lai cun blers bels mumaints plain plaschair, algrezcha e spranza. Tanteraint haja eir dat ün pêr tridas dispittas, in üna lai cun duos cheugross sco els es quai inevitabel. Dis e dis nun hana discurrü e cur ch’inchün ha gnü il curaschi da dir pled es quai i a finir in sbrais e larmas, ma a la fin tils ha lur amur adüna laschà abinar.» Tuot commossa da l’istorgia, metta aint l’anè chi ha schmiss da discuorrer. Eu stun sü, bandun la stüva choda e clom amo « chau » a nona.

L’ajer dadourvart es fraid ed ils flöchins da naiv chi croudan giò da tschêl am fan tschüffer la pel giallina. Perô l’impissamaint da meis perdavants e da lur amur ardaint’e paschiunada am s-choda sco ün fö in pigna.    

Il büttel cotschen vin da Paris

(Mia Portmann)

«Nona, ingio hast la forsch?» Eu svutr aint il büfè da cusir chi’d es precis suot la mantunada da stoffa e fils, intant cha meis ögls tscherchan ün’üsaglia per tagliar giò quist schmalajà scrittin da mias chotschas nouvas. «Aint illa trocla d’aguoglias aint il chantun dal chaschuot suot!», cloma nona our da cuschina. Eu tscherch amo ün pa, ma finalmaing am dà in ögl üna s-chaclina raduonda chi para be d’esser stachida plaina cun pastinas, ma cur ch’eu tilla squass ün zich, doda il metal dadaint chi clocca. In ün batterdögl n’haja drivi la s-chacla chi’d es implida fin a l’ur cun aguoglias, fils, spaits, crötschs ed utensils ch’eu nu sa gnanca perche chi’s douvra. Ma tanter tuot quist caos cucca oura eir ün monch d’üna forsch. Ma tantüna! Cun schlantsch prouva da strar oura la forsch, ma inaquella tschüffa üna forada. «Auà!» Eu sbrai e tegn mia chanvella, ingio chi’d es uossa ün’aguoglia suot mia pel. Sco schi nu füss avuonda, svöda dal sigl tuot las aguoglias giò da maisa e sül fuond. Planet perda la pazienza e nervada clegia sü tuot las aguoglinas ed aguogliettas chi sun derasadas sün tuot il tapet. Bod es tuot darcheu miss a lö aint illa s-chacla, ch'eu dod üna vuschina raca: «Guarda sast, tü cucca! Bod füssa darcheu rivà suot maisa. N’ha passantà in cas trais mais in quel tschoc fin cha nona am ha darcheu chattà, quai es pac agreabel in quella s-chürdüm.»

Eu fetsch darcheu ün sigl e stun tuot consternada in stanza. Sül tapet es amo ün büttel cotschen vin da saida, ch’eu n’ha survis, ma til vulair tour in man nu lessa sgürischem nöglia. «Ma püffa amo plü tort, spettast ch’eu svoula sü e davent?» Id es darcheu quella vusch raca chi para propcha da gnir da quist büttelin sül fuond. «Co….? » es l’unic chi vegn our da mia bocca. «Co ch’eu sun rivà sün quist tapet? Ma di tü a mai! Mia cuolpa nun esa cha tü hast duos mans schnesters.» «Na, co per l’amur da Dieu discuorra in tuot in üna vouta cun ün büttel?» Eu nu sa sch’eu stuvess star quia, cuorrer our da stanza o am internar subit in üna psichiatria, ma meis buonder nu’m lascha mouver. El cumainza darcheu a reclomar: «Tü saimpla am pudessast però darcheu tour sü e metter a lö, mia rain es planet veglia e fa mal davo tuot mias aventüras, sast?» Confusa dumonda: «Aventüras? Tü est ün büttel, quel nun ha gnü aventüras.» Uossa discuorra’l plü dad ot e ria, sco sch’eu vess quintà il meglder stincal dal tschientiner. «Scha tü savessast, öh, cun meis tschientetrais ons n’haja passantà daplü aventüras co blers da vo gigants. Est fingià statta üna jada a Paris?» Uossa s’ha mia confusiun darcheu müdada in buonder ed eu tschaint sper il flachin cotschen vin. Eu decid dafatta da til tour aint in man, cun ün pa respet. Chi sa sch’el morda? «Mo na, eu gess però jent a Paris», dia esitanta. «Eu bain sun stat, cun tia tatta. Vi d’üna schocca da saida. Üna bella cità es quai, da prümavaira bella cuntrada in flur e la glieud chi discuorra cun ün accent fin. Tia tatta savaiva eir discuorrer frances sco quels da Paris, ad ingün nu daiva in ögl, ch’ella d’eira d’ün pajais ester.» Meis tscharvè s’implischa cun dumondas. Co po quai esser, ch’ün büttel cugnuoscha meglder a mia tatta ed ha vis daplü dal muond co eu? Tuot es e tuna uschè absurd, ch’eu cumainz planet simplamaing ad acceptar la situaziun sco ch’ella es. «Hast tü ün nom?», dumonda a meis nouv cumpogn. La resposta vegn fich svelta e parderta: «Emil, ma teis nom nu’m stoust gnanca dir, quel saja.» «Ma Emil, che voust tü ch’eu fetscha cun tai? Eu at poss tour cun mai ed at muossar il muond da mia vista. Da quai ch’eu sa nu chaminan büttels svessa per la cuntrad’intuorn. Eir scha fin avant ün pêr minuts n’haja eir pensà, cha büttels nu discuorran.» Cumbain cha’l büttel, o co ch’eu til preferisch da nomnar davent da uossa, Emil, nun ha bocca, ni ögls, ni chommas o alch sumgliaint ad ün uman, para sco sch’el dess ün suspür. «Eu n’ha accumpli meis giavüschs da verer il muond, eu rest plü gugent illa troclina da nona e sainza tatta nu vegna inamöd ninglur. Ed asà, no büttels gnin da temp in temp rimplazzats cun zips, na na, lascha’m be quia.» Bod ün pa dischillusa metta ad Emil darcheu in seis chantun pro tuot quellas aguoglias e spaits. «Sch’eu vegn üna vouta a Paris at quinta da quai, nun?» «Schi schi, eu spet be buonder ed alch poust savair, eu nu mütsch da tai.»

Il cudesch da 24 uras dad üna giuvna chatschadra

(ALENA CAMASTRAL)

Il sain da la bunura batta, e cun quai am spettaün nouv cudesch. Vainchequatter paginas albas,chapitels vöds, pronts per gnir implits cunimpreschiuns, nouvas experienzas e forsa eirmiraculs. Mincha pagina ün’ura, mincha chapitel,üna nouv’istorgia. Tremblond pigl eu inman la penna e las paginas cumainzan a s’implircul sfuschignar da mia plüma.

Amo tuot indurmanzada chamina vers ilbogn, ingio ch’eu lav mia fatscha e’m vestisch.La savur indescrivibla chi chantina tras meisnas s-choda meis cour. Üna savur chi’m rendacuntainta. Ingio suna be? Precis! Id es settember,e là esa cler che chi’s fa, chaminar traschampogna, gods e valladas e sur muntognas.Hai, id es temp da chatscha ed eu sun in chamonna.Ils dis da chatscha chi seguan sun urasimportantas, dimena cudeschs importants. Ilplü gugent impliss eu ün’intera biblioteca cuncudeschs be da quist gener. Mo bain, inavo illavita reala.

Eu bandun il bogn e driv l’üsch chi’m mainain chamonna. Là spetta bap fingià tuot agità. Svelt bütta la giacca sur la spadla e sü e daventeschna. Eu dod las föglias dals frus-cherschi rumuran tras il ventin. Il ventin vain plüchodin, davant nus alva güsta il sulai. Quist esil mumaint chi’s sto predschar. Eu stun salda eser ils ögls. Eu bad ils razs chods dal sulai chiglüschan sün mia pel, eu bad dafatta co chameis sang circulescha tras meis corp. Eu drivmeis ögls e guard aint per meis bap. Da la spüracuntantezza til duna üna closa branclada.Precis da quists mumaints dan importanza amia vita e significhan uossa eir la fin dal prümchapitel da meis cudesch.

Rivats al punct dal böt, ans mettaina in posiziune spettain e guettain. Ün’ura, duos e dafattaeir amo la terz’ura passa. Quists sun ilschapitels plü lungurus in meis cudesch davainchequatter uras. In tals as tratta plü omain be da reflexiuns. Saja quai da la vita odad alch oter.

Uossa suna güsta restada pichada i’l futur –prosm’eivna. Là esa darcheu scoula. Quels chapitelssun specialmaing lungurus, perquai chi’srepetan di per di. Eu stun sü, vegn a scoula, sezillas lecziuns e vers saira tuorna darcheu a chasa. Dimena, nüglia da special. Natüralmaing asimprenda adüna darcheu alch nouv ed i s’habels inscunters culs conscolars avant e dürantla posa da mezdi. Impustüt am nudrischan eirlas lecziuns da sport cun energia e motivaziun. Schi s’ha ün hobi sco il biatlon, schi es la psicada grond’importanza. Dürant il trar esa d’avantag,schi’s chatta üna buna rutina, uschea s’augmaintala concentraziun. Quella concentraziunprouva eir da transferir in scoula, cun farlezchas ed adüna cur chi fa dabsögn d’avair üncheu cler. Displaschaivelmaing nu grataja quaiadüna. Meis impissamaints van in crusch ed intravers … sch …. sch.

Eu vegn dindet tratta our dal chapitel da reflexiunse sun darcheu i’l preschaint. Eu chapischperche cha meis bap am ha «sdruagliada».Davant nus sta ün tschiervi cun üna corna abnorma.Che miracul! Daspö ons nu vaina plüvis tschiervis in Val Sampuoir, incredibel! Chebel purtret. Eu n’ha bod las larmas i’ls ögls. Perdir la vardà suna cuntainta chi nun es permissda sajettar quista bella creatüra e da tilla lascharviver e da be tilla observar.

Inavo in chamonna suna be baja e quint ala cumpagnia che cha nus vain inscuntrà. Elssun fascinats e’s dumondan co mâ chi sarà daman. Vezzan els forsa eir ün tschiervi? Eu suncuntainta e guard our da fanestra fin cha meisögls as serran ed eu sun in l’inconsciaint. Eirla tinta da la penna vain adüna plü fina e perdaadüna daplü la culur fin cha tuot in ünajada sta be amo ün pled: «grata». Ed uschea vaeir a fin l’ultim chapitel e’l cudesch dals 9 settemberes cumplet.

[Il cudesch descriva ün di illa vita dad Alena Camastraldürant la chatscha grischuna. L’aventüriera chi’des nada a Scuol dal 2008 passainta seis minchadi inün möd fich varià ed adüna cun energia positiva ed allegraivla.]

Tanter realtà e sömmi: ün di illa vita d’üna gimnasta

(MARA AMSTUTZ)

Pam, pam, papam, papam, papam adüna plü svelt e plü svelt, meis cour batta e batta. «Mara Amstutz», cun ün surrier in fatscha e cun üna vusch lomma cloman els meis nom. Il mumaint da la vardà es rivà – uossa stoust far teis pussibel! Eu respir amo ün’ultima jada chafuol il flà avant co ch’eu fetsch il pass sül mataratsch. Apaina ch’eu less cumanzar dvainta meis contuorn
tuorbel. Eu tschegn ün pêr jadas e realisesch ch’eu sun in meis let. Tgnond meis man cunter il bruost bad eu co cha meis puls as quieta plan a plan. Da quists sömmis n’haja be avant dis da concurrenza. 

Hoz es ün da quels dis specials chi maina culur i’l minchadi monoton. Ün sguard süll’ura am muossa, ch’eu n’ha amo temp avuonda per am preparar. Gimnastica d’urdegns (GIDU) am accumpogna fingià daspö nouv ons, dimena daspö meis settavel anniversari. Per mai nun es il GIDU be ün hobi, id es üna paschiun chi ha üna gronda valur in mia vita. Sportiva d’eira fingià adüna, fascinada e persvasa m’ha però be la gimnastica. Avant co bandunar la chasa n’haja amo da far roba da scoula. Eu absolv il quart gimnasi ed insömg da dvantar ün di magistra. Quel böt es mia motivaziun per l’imprender. Meis sömmi da pudair instruir plü tard ad uffants am schligerischa da tegner dür illas fasas plü pretensiusas. Ün aspet negativ da mai es mia malpazienza, chi’m maina per part a cunfins, eu am lasch massa pac temp, pretend massa bler da mai e n’ha massa paca fiduzcha in mai svess. 

Davo las lezchas am focussesch eu sülla concurrenza. Mia tas-cha es fingià pakettada: vesti da gimnastica, bandascha per las vaschias ed avuonda dabaiver. Cun l’auto da posta am metta in viadi vers staziun, ingio ch’eu spet a mias cumpognas. Nus ans cugnuschain fingià daspö ons e nu vain be in sala da gimnastica üna buna relaziun, dimpersè eir privat. Id es bod fingià gnü rutina: Nus ans inscuntrain, viagiain cul tren al lö da concurrenza ed ans fain frisuras dürant cha nus tadlain musica per ans distrar da la nervusità. Quistas amicizchas resaint eu sco fich preziusas. 

Rivadas a Cuoira bada darcheu il sfurmiclöz in meis vainter. La sala da gimnastica es gigantica e plain adversarias. Nus ans müdain e cumanzain a’ns s-chodar sü. Mincha movimaint ha uossa dad esser perfet e mincha muscula tura ha dad esser pronta. La tensiun s’ingrondischa ed al istess mumaint bada il plaschair. I cumainza – i’l tact da la musica marchaina illa sala ed ans preschantain superbgias sco GIDU-Ftan. Mincha movimaint es exact, mias musculaturas collavureschan perfet ed eu dun meis meglder. Il mumaint i’l qual ch’eu finisch meis exercizi es inexprimibel ed eu sun cuntainta cun mia prestaziun. 

Stangla ma furtünada am metta, insembel cun mias collegas, in viadi vers chasa. I’l tren metta sü meis uragliers per ch’eu am possa perder in meis impissamaints. La musica am güda da ramassar nouva energia i’l minchadi. Rivada a Scuol vegna a chasa. Il dachasa es meis lö da bainesser, quia am possa recrear, am retrar e n’ha mia glieud prediletta intuorn mai – mia famiglia. Mia mamma, meis bap e meis frarin spettan fingià a mai. 

Il di va vers la fin. Eu vegn in mia stanza, sun amo ün pêr accords sün mia guitarra e lasch sotar ils tuns ill’atmosfera agreabla. I d’eira ün di plain emoziuns e la stanglantüm am survendscha. Intant ch’eu m’indurmainz, doda a scruoschir l’applaus in mias uraglias – i’s vezza ün surrier in mia fatscha.

In meis muond – ün diIn meis muond – ün di

(NORA SEDLÁCEK)

Arrestada in üna chabgia prouva da tschüfferflà. Üna uonda da fö s’approsma. La chalur dal’infiern am fa tremblar. Eu tschüf panica eprouv da’m deliberar … Il svagliarin sclingia,bognada in süurs e cun ün battacour da var 150bats per minut, vegna stratta our da meis dischöl.Id es las 6.00 a bunura, dimena ura e tempda’s far pront per meis di da scoula. Fat il let etrat aint ün lismer, vegna sün chadafö per far ilsultims preparativs dal di. A bunura esa per maifich important d’avair meis pos, inschinà nu vajaoura bain. Eu stun a Sent, ün cumünet ill’EngiadinaBassa, cun duos frars e cun meis genituors.Meis nom cumplet es Nora Lea Sedláček,ün nom ün pa special per esser Svizra, e n’ha 16ons. Daspö l’on passà, vegna a scoula sün l’Institutotalpin Ftan. Fingià da pitschna vaiva ilsömmi da pudair far il gimnasi – e baincomal,s’haja accumpli. Ma natüralmaing na be uschea,dimpersè cun blera disciplina e consistenza. Perrivar a scoula n’haja da far prescha da rivar amosülla posta. Rivats davant il stabilimaint cun paraidsfraidas, piglia mia clav our da busacha.Landervia penda ün portaclavs da Lego. Culscudeschs da matematica e quels d’economiasuot bratsch, am struozcha sü da s-chala. Ils öglschi tachan amo leivmaing insembel, am impedischanda verer sülla tabla.

Culs impissamaints suna tuot inglur oter.Eu füss jent a chasa in let, o na, bod plü jent vidal clavazin. Tadlar ils tuns da las tastas e lasmelodiinas e melodiettas am mainan bod intransa. Da sezzer uossa vi da la maschina da cusir,e crear ün nouv vesti füss eir la cana … Meisvainter rumura. Ün bun toast cun üna cremada tschiculatta. O forsa plü jent üna salata dafrütta? Mmhhhm … Quai füss uossa schonamo delizchus … La frasa «sinus alpha partircun sinus beta» am tira inavo illa realtà. Vairamaingm’interessa fich per quist rom ed eu saeir chi’d es important per meis futur. Ma listesssuna distratta da la lungurella.

Ot s-chalas plü insü as rechatta la stanzad’economia. Id es clermaing da’s meritar il giantar,perche cha inschinà nu gnissna darcheubombardats cun cifras e terms cha ingün nuninclegia. Cun vainter vöd e tscharvè impli ammetta in viadi vers il bistro. Quai sun trais maisascun sopchas, i’l piertan dasper la mensa, ingioch’eu giaint pel solit. Las bunas taloccadasgüdan a digerir la nudritüra ed am laschan serrargiò il tscharvè. Eir schi’d es be per cuort, fajabain. Da tegner oura esa be plü las ultimaspêr lecziuns. Rivada a chasa n’haja da far amolezchas, ün’actività ch’eu nu fetsch gnancauschè invidas, lura es eir fingià pronta la tschaina.Hoz es mia lezcha il rumir oura ed aint dala maschina da lavar giò. Eu am da dudir il sgrizchözcun laschar crodar la posada i’l chaschuoted eir da metter tuot ils plats bel sün ün plic, amcalma. Id es üna sort terapia gratuita.

Nudrida e cuntainta m’installescha in let. Ivain fat ir üna buna seria o tadlà musica e fat laposa. Per mai la finischun ideala d’ün di. Eulasch girar meis impissamaints, guardain checha la vita maina amo tuot. Guardain sch’eusun buna da stübgiar medicina, sch’eu sun bunada drivir mia aigna pratcha da pediatria.Quai füss il sömmi. Meis ögls vegnan cludits edeu am met ad insömgiar. Sperain cha quista notdaja ün sön da bellezza. Da sdruagliar plü stanglantadasco la saira avant e lapro amo süantadasco ün bies-ch, nu giavüscha ad ingün.

Pel mumaint ans fatschendaina cull’ouvra dad Oscar Peer illa 5 e 6avla gimnasi. Las scolaras e’ls scolars analiseschan cudeschs, preparan referats ed eir preschantaziuns in fuorma da videos. Implü hana scrit texts cun titels da differents impuls cha Oscar Peer vaiva publichà illa Chasa Paterna « Intermezzos », dal 2002, gnüda restampada ingon, dal 2023, i’l bellischem cudesch «Vi da che ch’eu pens minchatant» da la chas’editura editionmevinapuorger. Il purtret sülla cuverta deriva da la figlia dal scriptur, da Leta Peer chi d’eira pittura artista.

Bainbod gnarà l’editura Mevina Puorger svessa ans far üna visita a l’Institut ed a quintar da seis inscunters cun Oscar Peer e far reviver algordanzas. Eu sa da m’imaginar ch’in scrivond varaja magara dat da buonder als scolars e las scolaras che impissamaints cha nos autur tant cuntschaint s’varà be fat in seis insajs. Cun quai cha tscherts cumponimaints sun massa intims vaina decis da nu tils metter i’l Blog. Ma eu racumond als genituors da dar ün cuc eir a quels texts chi nu sun publichats qua. In seguit sieua a mincha cumponimaint l’insaj dad Oscar Peer, surtut da « Vi da che ch’eu pens minchatant », cul QR code, sch’el es avantman, per tadlar implü la vusch da l’autur chi prelegia. Ün buna lectüra cun ün zich flair d’Oscar Peer as giavüscha 

Uorschla Natalia

Mascras

Alina Andrighetti

I’l muond da las bes-chas sun las mascras cuntschaintas a tuots. Splerins cun muosters chi paran dad esser ögliuns e scarafags  chi guardan oura precis sco föglias, da quai vaina tuots fingià dudi. Bes-chas fan adöver da quistas mascrinas per s'proteger da predaturs o dafatta per impuonar a las femnas.

Ma na be splerins nu tiran a nüz quistas mascras per as proteger. Eir nus umans ans zoppain da temp in temp. Las frasas: “Usche nu’t n’haja però m’imaginada” o “Tü parast dad esser ün’otra persuna” varà fingià minchün dudi üna jada in sia vita. Ma che voul quai vairamaing dir?

Nossa natüra umana es fuormada uschea ch’eu muoss chi ch’eu sun cun quai ch’eu fetsch. Ma cun muossar nossas emoziuns ans faina gnir vulnerabels. A nus nu grataja dad ignorar quistas emoziuns negativas e da tillas invlidar simplamaing. Perquai tillas improuvaina da zoppar davo üna mascra. La bunura as staja sü ed as dà fadia da parair cuntaint. Sül prüm sguard para dad esser tuot in uorden. Noss dubis ed ils pissers chi’ns chalchan, vegnan suogliats cun ün rierin e trais vizs. Quista mascra ans spordscha üna protecziun da gnir refüsà e critichà da noss conumans.

Blers han l’impreschiun da’s stuvair cumprovar invers otra glieud. Nos muond es plain aspettativas chi ston gnir surpassadas e las normas da la società ans fan suvent gnir malsgürs. Per consequenza as zoppan blers davo üna fatschada chi para dad esser furtünada. Da nu gnir exclus, quai es bain il böt da minchün. O na?

Quist zoppar ha dal sgür blers avantags, ma sch’inchün as zoppa ons a l’inlunga vaina vieplü difficil da’s rivir per tschertas persunas. Il privel dad invlidar si’aigna persunalità as augmainta cul ir dal temp. Chi chi douvra massa bleras mascras nu sto star stut cha conumans til dan la rain.

I vezzan la fatschenda artificiala davant il mascrà. Id es sco ün mür ingio chi nu’s po verer suravia per savair che chi’s zoppa davo giò. Vers inoura para quai sco ün abüs da la confidenza. Glieud nu’s sainta respettada dad inchün chi nu’s lascha verer tras la fatschada. I para sco schi’s discurriss cun ün roboter o ün’otra intelligenza artificiala.

Noss sbagls sun quai chi’ns definischa. Mincha persuna es aigna e minchün ha seis pissers. Cun tils zoppar davo mascras nu’ns mettaina be in privel, ma impustüt, eir nos bainesser es periclità. Minchatant esa simplamaing da tour giò quista mascra e da verer il muond sainza quista vetta artificiala chi’ns piglia la vista.

Mascras

Oscar Peer , Vi da che ch’eu pens minchatant , 2023

Blers as laschan crescher la barba chi’s po darcheu tagliar davent – be cha üna bella barba po esser tuottafat simpatica. Oters però, e quai es lura plü mal, as laschan crescher üna mascra, e quella tegna sco üna seguonda pel, üna chi suoglia lur pel natürala. I preschaintan lura al muond üna fatschada chi nu correspuonda ad els svessa. I dà per exaimpel la mascra da l’autorità, pro homens chi han fingià bel e bain pers l’autorità. Mascras da popanzs grondaschers pro da quels chi han fingià las chotschas plainas. – Mascras da galantoms e da schlabaccars da grond stil, per exaimpel dictatuors chi mordrieschan l’agen pövel e chi preschaintan üna fisionomia da frar grond o da char bazegneret – Väterchen Stalin – o lura l’onorevole Andreotti, bainvis in seis pajais sco eir a l’ester, intant cha davovia d’eira el bun ami da la mafia.

I dà eir duonnas, sonchettas dutschas, cun ün surrier da madonna, chi füssan capablas da metter tössi in teis cafè. – Eu n’ha cugnuschü ad ün hom zuond amabel, ün chi ha zoppantà robas ch’el vess sainza fal stuvü quintar almain als seis, sch’el vess gnü ün minz da caracter ; ma el ha taschantà bainin, tgnü tuot per sai ed ha portà üna vita intera la mascra da la bella maniera. Be cha da temp in temp, pustüt sulet cun sia duonna, til gnivan para dandettas explosiuns da rabgia. Lura faiva’l sco ün nar e rumpaiva la vaschella e perfin las sopchas.

I dischan cha situaziuns extremas, cha catastrofas possan far crodar la mascra. Per exaimpel quella vouta a Mogadischu : ils passagers serrats aint tschinch dis aint il eroplan, cun chaluors africanas, intuorn els ün pêr terrorists brutals sainza pietà, armats cun pistolas e granatas e dond sbrais sco dimunis, pronts da far ir tuot per ajer … Üna ostessa tudais-cha quinta chi d’eira l’infiern ; cha blers passagers nu perdaivan be la nerva, ma eir il saninclet – chi capitaivan lura dispittas terriblas tanter homens maridats e lur duonnas, e quai in tal möd, cha plü tard a chasa haja perfin dat divorzis. – Eu am dumond perche ? As dschaivna avant quist viadi be robas agreablas ? Vaivna zoppantà lur sentimaints ? Giovaivna teater ün cun tschel ? Portaivna la mascra da la buna educaziun ?

Probabelmaing cha a Mogadischu las culissas sun lura idas in tocs.

Fortuna e disfortuna

Oriana Jäger

Oz sun jau levada baud ed hai ma fatg pronta per ir or da chasa. Jau sort e ves ina bancnota da 10 francs. "Tge fortuna che jau hai" pensi. Jau vom vinavant per ir a scola. Tar mintga passadi da peduns poss jau ir, u che nagin auto na vegn u ch`il auto è dalunsch davent.

En scola vess jau in examen, ma la magistra è malsauna, uschia vegn l’examen spustà per in`emna ed jau hai dapli temp per emprender. Jau survegn enavos ina prova da biologia, in rom nua che jau na sun betg la meglra. In da 5. Ina da las meglras notas da l`entira classa. Era qua pens jau: "Tge fortuna che jau hai".

Da mezdi hai jau ina fom naira ed jau avess quaida d’ina pizza. Jau vom en la mensa e sun tut stupefatga. Davant mai è ina immensa schelta da pizzas. Schizunt la mia pizza preferida è era là. Cun gronda veglia mangel jau enfin che jau schlop baud. Il suentermezdi va spert a fin perquai che jau hai mo dus lecziuns scola. Las autras lecziuns crodan ora essend ch`ils magisters han ina scolaziun. Suenter scola vom jau a chasa ed era puspè enavos sai jau turnar senza impediments.

Vegnida a chasa n`hai jau gnanc da far lezias, uschia che jau sai passentar in pèr bellas uras cun mia famiglia. La saira datti ina buna tschaina. Mes tratg preferì, raclette. Suenter tschaina vom jau puspè a letg plaunsieu.

En letg pens jau vi da mes di plain fortuna e jau sper che damaun vegni era uschè in bun di. Quai è stà in dals meglier dis en mia vita.

Ma ina vuschina en mes chau n` è betg cuntainta. Quella vusch di a mai che auters n`han betg gì uschè gronda fortuna sco jau e che jau hai dad esser engraziaivla per quel di: "Gea, ti has gì fortuna, ma tge è cun quella persuna che ha pers ils 10 francs? Tge è sch’igl ha dà in accident sin via uschè grond ch`ils autos n`han betg pudì ir vinavant? Ha la magistra ina malsogna ch`ella n` è betg en scola u mo ensatge pitschen? Tge è cun quellas persunas che han betg gì uschè ina buna nota? Quant ditg han ils auters magisters gia da far quella scolaziun? Han auters scolars forsa da far il dubel uschè bleras lezias? E tge è cun tes frar che n`ha betg gugent chaschiel?"

Tut quellas dumondas ha ma dumandà quella vuschina ed ella ha gì raschun. La fortuna è savens colliada cun la disfortuna. U betg? Tuttina ma durment jau cun in sentimaint dad engraziaivladad.

Furtüna, disfurtüna

Oscar Peer , Vi da che ch’eu pens minchatant , 2023

Minchün e minchüna viva sia vita, tant bain chi va – bod amunt, bod aval, bod cun schlantsch, bod cun spranza sblachida. I po müdar d’ün di a tschel. Nus dschain ad ün da noss conumans: «Bun di!» Forsa chi sarà per el ün bun di, e forsa güsta il cuntrari.

I’s dschess cha nossa vita saja ün etern provisori. Inguotta nun es sgür, tü nu sast mai che chi capita. Minchatant è’la gloriusa, minchatant diabolica. I po depender dals evenimaints dal di, agreabels o schmaladits; i po eir depender be da nos intern, e là nu savaina adüna, perche cha nus eschan trists o cuntaints.

Da las voutas resentina üna rabgia invers l’aigna existenza, frustraziun siond cha la furtüna nu grataja – intant cha’l sömmi da furtüna ans es in alch möd adüna preschaint. Quel sömmi ans sto esser gnü dat da naschentscha, tant ch’el ans tuorna adüna darcheu inavo – suvent perfin immez la plü trista calamità. Minchatant la vantüra po gnir aint dad üsch tuot inaspettada, sco üna bella sclerida da sulai. E minchatant eschna sulets davant üna staziun e spettain ün tren chi nu voul rivar.

Furtüna e disfurtüna, ün etern misteri. Tschertüns ans dischan cha quai dependa tuot dal char Segner. Oters impè crajan chi detta effectivamaing il diavel, cha sainza il diavel nu pudessan capitar robas uschè sgrischaivlas. Amo ün oter craja vi d’ün destin persunal chi’ns accumpogna sco nossa sumbriva. E l’ultim disch : « Na, na, i dependa unicamaing da tai svess, tü est svess l’indschegner da tia vita.»

Iminchacas as müda tuot d’ün cuntin, sco chi disch l’antic Heraklit : « Tuot fluischa, tuot es in movimaint.» O lura eir: «I nu’s po ir duos voutas aint il medem flüm. » Minchatant eschna stuffis e lessan far la finida. E minchatant ans tschüffa darcheu ün desideri narrais-ch per la vita e sia bellezza – la natüra, ün vent da marz, ün tschirescher in flur, ün tschêl staili. O lura las vuschs e las fatschas umanas, fatschas da vegls, fatschas da giuventüna. Obain fatschas dad uffants, sco scha quellas cuntgnessan amo üna dimensiun d’ün oter muond.

In muntogna

Marchet Nesa

Our da la fanestra dal tren observa üna glüm a la fin dal tunnel chi dvainta adüna plü gronda, infin cha’l tren banduna la gallaria. Da tuottas varts vain uossa üna clerità chi sorbainta. Cur cha meis ögls as han finalmaing adüsats a la glüm, cumpara ün purtret cuntschaint, ün purtret chi svaglia diversas emoziuns in mai. Eu vez las muntognas da l’Engiadina Bassa, il Pisoc, il San Jon, il Lischana e l’Ajüz  - üna chadaina da grippa e spelma a l’orizont chi cunfina cul tschêl blau viv. Eu am saint acceptà in quist lö - eu am saint dachasa, in mia patria. Davo esser stat davent per plü lönch bada pür che importanza cha quist lö e quist ambiaint han per mai.

Il di davo decida dad ir sül Piz Lischana. Il prüm tras ün god spess da pins e larschs, traversond l’aual chi sbuorfla eir fingià i'l cler dal far di, chamina da la senda insü, tras zuondra, sur gravas - adüna plü insü. Cul spejel da champogna duna ögl ün tröp chamuotschs chi pasculescha sün üna blaisch da tschella vart da la val. Plü lönch ch’eu chamin e plü vasta cha la cuntrada dvainta. Apaina rivà sülla Fuorcla Rims sofla ün vent dschet imnatschant. Quisü ingio chi nu’s vezza gnanc’üna restanza da la civilisaziun regnan las forzas da la natüra. Eu realisesch quant pitschen ch’eu sun in congual cullas muntognas gigantescas, invlid tuot il pais dal minchadi, resaint ün sentimaint da libertà e dad independenza. Nu pens al futur, ni nu reflet dal passà – Viv i’l mumaint   e registresch l’ambiaint cun tuot meis sens. Ün’experienza püra, bod meditativa. Lura cuntinuescha meis viadi vers il piz. A la fin cumpara eir il sulai a l’orizont e s-choda mias piclas dschetas. Id es ün di da bellezza quia illas muntognas, tschêl blau, gnanc’üna nüvla. I nu va plü lönch fin sül Lischana. Uossa am rechatta sül spi final, da tuottas duos varts vaja giò illas profuonditats. Eu dun ün ultim sguard inavo e dun bada al vadret dal Triazza chi nun exista plü. Üna larma cula giò per mia massella. Algordanzas da mi’infanzia cumparan. Quia d’eira amo üna lengua alba e blau clera, glatschusa, plain sfessas privlusas. Am fetsch impissamaints sur dal muond chi’s müda uschè svelt, sur dals umans e lur influenza, tant ch’eu nun ha bod gnanca dat bada ch’eu sun rivà sül piz. Satisfat da mia prestaziun stuna quia sur tuot oura, contemplond l’orizont vast, ils problems in mia vita paran insignificants in congual cun quista terra  müravgliusa.

In muntogna

Oscar Peer , Vi da che ch’eu pens minchatant , 2023

I’s vaiva fingià ün pa l’adüs da las distanzas in muntogna, distanzas chi nu piglian fin: ün toc vallun, üna craista chi nu voul gnir plü daspera. Il sulai da marz arda. In ün tschert mumaint, quai nun es nouv, as fa sentir la papardà, quella dandetta deblezza colliada cun üna fom da morder. I’s tratta lura da supportar cun pazienza – nöglia as fermar, chaminar quietamaing inavant, sainza perder la spranza, aint illa monotonia dals agens pass.

Il vadret am fa ün paet temma. Da suot insü para be ün cumün in muschna, ruinas da chasamaints crodats insembel, bloccuns da glatsch, e là aint, ün glüschöz da cavernas, ün fraid dschet da fossa. Eu ramplign da la vart sü, culs skis sülla spadla. – Casü as schlada oura il vadret. El implischa tuot la chaldera, as stenda sü vers las tschimas. Intuorn mai ün glüschöz da cristals, sco schi füss güsta Büman.

Meis ami Gustin am vaiva scusglià da traversar il vadret be dapermai. Ils privels sun cuntschaints : quista surfatscha immaculada pudess ingianar sco üna fossa soncha, dandettamaing pudessast sfuondrar aint e svanir sainza laschar inavo fastizis. Eu am dumond quant lönch chi’s cumporta il fraid in üna sfessa da vadret ; quant svelt as perda la temperatura dal corp ? I dischan chi’s stopcha lura chantar, per nu s’indurmanzar. Pudess dar üna lunga chantada.

Il cumpogn am manca. Sulet at saintast inamöd plü periclità. Eu am ferm, prouv da clomar: «Hallo!», be per verer scha l’aigna vusch resuna eir aint illa suldüm. I tuna da quai suord… In duos nu’s gnissa faquint neir uschè stanguel. Pac toc suot il cuolm am para dandettamaing a fin cullas forzas, eu saint ün indeblimaint total, sco sch’üna pussanza suprema (o impussanza suprema) am plantess là.

A las trais suna finalmaing casü. Vers süd as vezza uossa nouvas chadainas da muntognas. Tü stast quia davant quist orizont schladà oura, circundà da silenzi, cun ün zichin vent in fatscha. Alch para sumgliaint a plü bod, schi’s d’eira sulet sülla pizza : üna leiva temma, ed al listess temp ün sentimaint d’aivrezza, sco scha tias paraids internas füssan svanidas. Tü pensast a las regiuns abitadas giosom quai, las vias, ils straduns, ils cunfins, la strettezza dal pajais ; pensast a tia relaziun culs umans, nossas dmuras, nossas portas chi serran bain – e tü est sü quia, grat per las lontananzas.

Inscunter al telefon

Jon Zanetti

I d’eira üna tipica dumengia d’inviern. Il sulai d’eira vi da l’alvar, ma’l d’eira zoppà amo davo las muntognas cuvernadas cun üna grossa vetta da naiv. Aint in üert as vezzaiva ils stizis dal tschiervi chi d’eira stat in tschercha da rests mangiabels i’l compost. Quist silenzi es gnü disturbà dal sclingöz da meis svagliarin. L’urina muossaiva nouv e mez. Sainza blera vöglia am n’haja decis da gnir our da let. Mia idea oriunda d’eira dad ir quel di in gita, ma causa cha meis collega Gian d’eira gnü amalà ils dis passats, ans vaina decis da spostar noss’excursiun.

Cha quel incidaint vess üna grond' importanza per mai nu’m vessa mai pudü metter avant.

Cun quai ch’eu nu d’eira i in muntogna, n’haja decis da far ün di ün pa plü pachific. Da giantar n’haja fat üna lasagna our dal paquet. Davo avair rumi la maisa e miss la vaschella illa maschina, suna i a far üna posa. Eu n’ha chattà dret svelt meis sön. Perquai cha quella savur d’ün let trat sü frais-ch am metta in ün stadi da spüra calma.

Eu nu sa plü precis quant lönch ch’eu varà durmi, ma in mincha cas sun eu gnü sdruaglià quista jada dal tun dal telefon. La prüma jada n’haja pensà chi sarà mia nona e ch’eu possa dar ün scling inavo vers saira. Ma i nu pudaiva esser ella perquai cha sch’eu nu pigl giò subit, nu telefon’la pelplü üna seguonda jada. Davo üna tera pezza n’haja gnü avuonda dal sclingöz e sun i a verer chi chi’m secca. Sül monitur dal telefon d’eira ün nomer stran. Quel nu pudaiva esser da l’Europa m’haj’impissà. Ma eu n’ha tut giò listess.

Al cumanzamaint dudiva be ün schuschuri ed in quel mumaint ch’eu laiva pichar sü, n’haja dudi üna vusch. Quella vusch s’dudiva il prüm be da bass, ma davo adüna plü dad ot e cun quai s'inclegiaiva plü bain che cha ‘la dschess. Svelt n’haja badà cha alch nu po tuornar qua. Quista creatüra da l’otra vart da la lingia discurriva da robas futuristicas. Am quintaiva chi chi saran ils prossems presidents dals Stadis Units e che finischun cha la guerra ill’Ucraina pigliarà. La vusch am daiva resposta a mincha dumonda pussibla. Cun’ün’excepziun. Ella nu m’ha dit ne ingio ne chi ch' ella saja.

S’inclegia ch’eu n’ha fat notizchas ed i’s pudess bod dir scrit protocol da noss discuors. Nossa conversaziun ha dürà quatter uras dal sgür. Eu vaiva fat notizchas sün ot paginas cun tuot las infuormaziuns da quista vusch.

Ma lura esa capità. La colliaziun es interruotta. No nu'ns inclegiavan plü. Mias notizchas n'haja miss in salv i’l fuond dubel da mia s-chaffa.

Adüna cur chi capita alch plü spectacular piglia per mans quels fögls e guard scha la vusch am vess gnü dit alch da quai. Id es bod da nu crajer. Ma tuot quai ch’eu n’ha notà quella dumengia tuorna. Quist secret nun haja mai parti cun ningün avant. Ed i'm sgrischa amo uossa.

Inscunter al telefon

Oscar Peer , Vi da che ch’eu pens minchatant , 2023

Eu nu baderl adüna jent al telefon, eu n’ha dabsögn da verer la fatscha. Natüralmaing dependa cun chi chi’s discuorra; pro blers nascha subit bun contact, pro oters croudast in ün vöd e stoust spettar la fin.

Id es però eir uschena cha al telefon blers umans perdan lur tun natüral, voul dir lur möd adüsà. Pustüt bleras duonnas – chi reagischan forsa plü directamaing a quist urdegn innatüral da la tecnica. I dà da quellas chi cumainzan lura a quintar e nu finischan plü, sco agitadas e sco schi vessan prescha. Cun ün’amia da stüdi, scha nus ans vezzain, n’haja bellas discussiuns ; però al telefon è’la subit in ün tumult e dà lura bod sbrais.

Cun quist apparat uschè pratic, ma chi’ns zoppa la fatscha, pon capitar curiusas istorgias. Üna cuntschainta, Brigit, imprenda a cugnuoscher ad ün hom, tras ün da seis artichels in gazetta. Ün scriptur ! Ella til scriva ün pêr lingias per ingrazchar – ch’ella haja let seis artichel plüssas jadas, siond ch’el scriva precis quai ch’ella haja suvent resenti in sai svess, ma sainza esser buna da formular cler e net. L’hom respuonda, tilla tramettond ün cudaschet cun insajs ed aforissems ch’el ha publichà. Brigit ingrazcha darcheu cun üna charta, ed uschena nascha plan a plan o plü bain dit dret svelt – üna correspundenza. Fin chi vain üna bella saira ün clom da telefon. E davo cumainzna a’s telefonar bod regularmaing, il prüm üna jà l’eivna, lura bod mincha saira. Brigit ha jent la vusch quieta, ün pa raca ma agreabla da quist hom. Ella es sco inamurada in sia vusch. Eir el sarà inamurà, ma sainza ch’el fess la minima allusiun.

Finalmaing decidna da s’inscuntrar, e quai a Turich, in ün cafè. I nu s’han mai vis, i nu san quants ons cha tschel varà, ne co ch’el e ch’ella guardarà oura. Sco segn dess minchün tgnair in man ün cudesch. Ma cur chi sun là, schi Birgit lascha per intant seis cudesch in sia tas-cha. Ella baiva tè da menta ed observa sainza chi’s bada a seis scriptur, là pac toc davent : el varà var 50 ons, forsa 12 ons daplü co ella – ün hom in fuond tuottafat inandret, simpel, fatscha umana – i nu füss inguotta chi tilla disturbess ; ma ella nu’s sa decider. Üna vouta ha’la badà ch’el guarda nan vers ella. Forsa ha’l ingiavinà. Brigit paja seis tè. Ün pa plü tard sta’la sü e banduna il local. La saira til fa’la telefonar ad ün’amia : cha Brigit til dumonda per pardun, chi saja capità alch cun sia madrina e ch’ella haja urgiaintamaing stü ir a l’ester.

L’hom nu s’ha mai plü annunzchà.

“I’m plascha zuond bain fin uossa"

Las scolaras e’ls scolars da la 3.a e 4.a matura bilingua rumantsch tudais-cha quintan da lur prümas eivnas o’ls prüms ons passantats a l’Institut.

In terza ed in quarta gimnasi esa pel mumaint ündesch scolaras e scolars chi han tschernü la matura bilingua rumantsch tudais-cha. Dad Ardez, Scuol, Tarasp, Sent, Ramosch e Martina suna. Eu n'ha l’impreschiun chi saja duos classas attentas ed interessadas. Plansieu cugnuoscha lur vistas ed eir las vuschs am sun adüna plü cuntschaintas.Tschertün(a)s sun quia fingià daspö la prüma gimnasi, oters / otras be ün pêr eivnas. Ils duos scolars e las nouv scolaras quintan da lur temp passantà fin uossa a l’Institut, da las sfidas da far il pass da la secundara i’l gimnasi, las prümas eivnas in ün muond incuntschaint, il gimnasi da sport, da bellas varts e main bellas, temps plü caotics dürant la renovaziun, il bun clima chi’d es uossa illas localitats chi splenduran in lur nouv vesti e dad otras müdadas chi ha dat ils ultims ons.

Eu m’allegr da til(la)s pudair accumpagnar ün toc in lur vita, da scuvrir cun el(la)s il bê e las richezzas da nossa lingua, litteratura e cultura.

Uorschla Natalia

Scolar(a)s da la 3.a chi fan la matura bilingua

Mara Amstutz

Ün nouv chapitel ha cumanzà – il gimnasi. Per mai esa stat ün grond müdamaint dal seguond s-chalin ot i’l gimnasi. Cumanzà n’haja però fich bain. La gronda part da mia classa cugnuschaiva fingià. Uossa sun passadas tschinch eivnas ed i para sco sch’eu gess fingià ons a scoula quia. La glieud es fich agreabla ed id es adüna alch da rier. I ‘m plascha fich bain ed eu sun cuntainta ch’eu am n’ha decissa da gnir quia a scoula. Pel avegnir a l’IOF am giavüscha ch’eu possa imprender bler e ch’eu m’ inclegia bain cun mias conscolaras e conscolars.

Saskia Barbüda

Eu fetsch il gimnasi da sport ed uschea n’haja illas lecziuns libras e cur cha tschels da mia classa han gimnastica, trenamaints chi sun integrats in meis urari. Las prümas eivnas d’eira fich stangla e meis corp am faiva mal dapertuot. I s’ha dat üna ter müdada cun trenar. Avant faiva duos trenamaints l’eivna culla classa da sport e uossa trena minchatant duos jadas al di. Eu sun però cuntainta e fich motivada. Dal damangiar illa mensa suna statta ün pa stutta. I nu’m paraiva propcha bun ed eu vaiva fingià stübgià da tour cun mai giantar da chasa. Ma daspö cha’ls scolars da l’”Ignite” sun rivats, esa capità alch illa cuschina. Il damangiar am para meglder ed eu sun cuntainta da nu stuvair tour cun mai alch da chasa. A mezdi n’haja üna fom naira ed eu m’allegr da survgnir ün bun giantar. Il viadi cul auto da posta nu va adüna uschè bain. Suvent manchantaina quel be per ün pêr minuts. In gövgia stöglia displaschaivelmaing spettar sü Ftan e giò Scuol üna mezz’ ura, quai voul dir ün’ ura in tuot per rivar a chasa.Tuot in tuot am plascha il nouv lö da scoula fich bain. Eu am saint bain illa classa ed eir scha’ls magisters sun differents, suna flots. Eu speresch da pudair passantar amo quatter bels ons a l’IOF. 

Alena Camastral

Eu n’ha uossa  passantà plü o main la quart’eivna a l’IOF a Ftan. I’m plascha zuond bain fin uossa. Ils uraris sun fich variats e cun quai ch’eu poss eir amo trenar sper la scoula, am fa quai amo daplü plaschair. Quist temp suna magari suot squitsch, causa cha no vain prosm’eivna bleras prouvas. Illa cumpagnia am sainta ourdvart bain. Id es ün’atmosfera fich agreabla. Forsa stoss eu amo chattar mia structura persunala per rablar tuot suot ün tet.  

Jonas Marti

Eu sun a l’Institut fingià daspö la stà dal 2021, davent dal prüm on dal gimnasi. I m’ha adüna plaschü vaira bain sü qua. La cumpagnia  es divertenta e la vista es eir fich bella. Però eu nun ha jent tuot las lecziuns. Tschertünas sun plüchöntsch lungurusas e tscherts magisters m’agitan eir ün païn. Quist on vaina üna flotta classa. Cun tuot las scolaras e’ls scolars eschna in bler daplüs.  

Ines Santos Neiva

Il cumainzamaint a l’Institut es stat il cumanzamaint d’ün nouv chapitel in mia vita. Davo trais ons plüchöntsch difficils a Scuol nu savaiva che chi’m spettess. La prüm' eivna es ida planezzas, tuot d’eira nouv. Nouvas fatschas, nouvs areals, nouvas constellaziuns ed oters sistems. Ma tuot m’ha insè plaschüda ed eu n’ha gnü ün sentimaint agreabel per la prüma jada daspö lönch. Eu n’ha l’impreschiun da m’avair acclimatisada fich svelt in quista nouva scoula ed eu speresch cha’ls prossems ons quia gnian fich bels e ch’eu possa imprender bler.

Nora Sedlacek                                                    

Dürant las prümas lecziuns am paraiva tuot ester. Eu nu faiva quint cha tant füss oter. Eu m’ha stuvüda adüsar vi da tuot las fatschas incuntschaintas e’ls numerus müdamaints. I m'ha surleivgiada da savair ch’eu nu d’eira l’unica chi ha cumanzà quist nouv chapitel in ün  ambiaint uschè different. Las prümas lecziuns d’eiran plütost monotonas. I gniva dumandà chi chi’s saja, ingio chi’s stetta, che occupaziuns per passatemp chi s’haja e che chi sajan las aignas paschiuns. Davo la prüm’eivna as vaiva dimena üna tscherta savüda chi chi d’eiran ils conscolars e las conscolaras. E lura s’esa darcheu rivà i’l ritem da scoula. Eu stögl dir cha uossa ch’eu sun fingià plüssas eivnas a l’IOF am n’haja adüsada fingià dret bain vi dals müdamaints e n’ha ün gust d’avair fat quist pass. 

Scolar(a)s da la 4.a chi fan la matura bilingua

Medea Conrad

Per mai esa stat  ün grond pass da la scoula secundara i'l gimnasi. Eu n’ha stuvü m’adüsar vi dal nouv möd d’imprender. I’l gimnasi s’haja d’imprender bler plü independentamaing.  Davo il prüm semster d’eira adüsada da far tuot in ün möd autonom. Dürant la fabrica es stat tuot ün pa plü caotic. Ma la planisaziun da la scoula es gnüda plü organisada e structurada daspö cha la renovaziun es terminada. Ed eir inschinà s’ha intant bler megldrà. Il nouv program culs “Ignites” am para fich gratià ed interessant. Eu sper cha nus scolaras e scolars da la Svizra hajan üna jada la pussibiltà da visitar la scoula a Singapur, quai am paress fantastic.   

Julia Damerow

Quist es fingià il quart on ch’eu sun in quista scoula. Daspö ch' eu sun qua s’ha müdà fich bler.  La direcziun s’ha müdada ed i han fat üna gronda renovaziun. Implü s’ha ingrondida mia classa da quatter a desch scolaras e scolars. Eir scha tuot quai es capità in be trais ons m’haja parüda ün bel temp fin uossa. Eu n’ha chattà nouvas amias ed amis ed imprais bler. I’s bada planet cha la matura vain adüna plü dastrusch e chi dvainta plü serius. Pels prossems trais ons m’allegra ed eu am vögl preparar bain pella matura. 

Mira Mayer

Eu vegn il seguond on a scoula quia a l’Institut otalpin. Tenor mai füssa greiv da chattar üna scoula in ün plü bel lö co quia a Ftan. La vista es simplamaing incredibla ed ils cuntuorns sun simplamaing idillics. L’edifizi svessa es eir fich bel. Las stanzas da scoula sun cleras ed avertas. Nossa mainascoula duonna Caroline Taylor es üna duonna fich cumpetenta e faira. Eir schi'd es stat quia  minchatant ün pa caotic culla fabrica, spordscha quista scoula a nus üna buna educaziun. Eu n’ha imprais fingià bler e vegn jent a scoula a l’IOF.

Mia Portmann

Ir a scoula a l’Institut otalpin a Ftan es suvent fich divertent. Quai ha bler da chefar cul fat chi’d es classas agreablas. I sun plüchöntsch pitschnas e minchün ha la pussibiltà da gnir a cugnuoscher bain a seis  conscolars e sias conscolaras. Causa quai esa eir üna buna atmosfera illa classa. Implü haja  l’avantag chi s’imprenda plü svelt perquai cha magisters e magistras as pon concentrar bain sün mincha singula scolara e scolar. Eu giod meis temp a scoula a l’IOF. Daspö la renovaziun esa ün bun clima illas stanzas e l’areal in general. I’s riva da’s concentrar bain ed i’s sainta meglder. Eu n’ha  otas aspettativas in quai chi reguarda ils ons chi gnaran e ch’eu sarà amo qua a l’Institut.  

Balduin Tönett

Id es adüna darcheu puncts culminants e lura darcheu da quels main bels. E sco adüna esa magisters chi m’agitan e precis uschè eir scolars e scolaras, ma quai fa part da tuot. Vairamaing am plascha quia. Pel mumaint vegn eu fich gugent a scoula a l’IOF. Tuot es cuntschaint, tuots sun cuntschaints e mia gruppetta d’amis es quia fingià daspö ün on o daplü. Cun qua ch’eu n’ha gugent roba ch’eu cugnuosch fingià am sainta sgür e bain. Il meglder am para cha la nouva directura ans taidla e piglia sül seri nossas propostas. Dit cuort: Eu n’ha l’impreschiun cha daspö ch’eu sun quia s’ha la scoula megldrada dad on ad on. 

Hotel Destin, Verd ed otras culanas da pleds

Uorschla Natalia Caprez Brülhart

La giuvn’autura Laura Schütz es gnüda in visita in favrer a l’Institut Otalpin a Ftan i’l rom da la
CH-Reihe ed ha prelet our da seis cudesch Hotel Destin (2021), oriundamaing sia lavur da matura scritta in rumantsch grischun ed in tudais-ch. Quist raquint istoric per giuvenils as splaja i’l 19avel tschientiner cur cha l’hotellaria e’l turissem da cura han cumanzà a flurir in Grischun e quinta dal destin da duos giuvnas chi s’han chattadas uschea. Lur origin nu vess pudü esser plü different. Per gnir a savair daplü, legiai ils « rapports da medias » sülla pagina Hotel Destin – Chasa Editura Rumantscha.

Laura Schütz ans ha eir prelets oters texts, da seis Impuls scrits per RTR e tanter oter la Columna « Verd », gnüda publichada in La Quotidiana dals 11 da favrer, 2022. Il purtret ha inspirà eir ad ün pêr scolar(a)s chi han provà da metter lur associaziuns in pleds e dafatt’in culanas da pleds.

Bun divertimaint !

PDF Columna Verd

Nespresso in Germania

Imre Kruit

Il di es passà, our da fanestra vez eu ils ultims razs da sulai chi s-chodan la prada ed il lai. I‘ls bancs verds dal tren antic esa üna spüzzina da stit sco illa chasa da ma tanta attempada chi sta be dasper no. Meis impissamaints viagian a chasa, inavo in quel bel pajais dalöntsch davent. Co saraja uossa là? Fingià avant trais dis sun eu parti per la Germania, sainza propcha savair ingio ch’eu dess ir. Il conductör passa, ma nu guarda insomma na meis bigliet. El sa dingionder ch’eu vegn. No nu dovrain ingüns bigliets. Uossa rivaina al cunfin tudais-ch ed ün ufficiant aintra i‘l vagun. El voul verer tuot ils passaports e guarda cun ögliuns aint per meis pass cotschen cul emblem da la UN. “Was ist das?” dumonda’l. “Ein UNO-Diplomatenpass”. El piglia sü il telefon, telefona ad inchün, guarda amo üna jada sül documaint cotschen e passa inavant tras il tren. Avant ün’eivna d’eira tuot amo sco adüna, ma lura sun gnüdas giò las prümas raketas sün Kiew. Be avant tschinch dis es la centrala gnüda tocca e bod tuot meis collavuraturs sun morts. Eu sco unica n’ha survivü e quai be pervi ch’eu sun ida per ün nouv paquet cafè da Nespresso. E uossa suna qua aint il tren. Fetsch sco sch’eu legess. Ma eu nu riv.

La sumbriva

Nicole Pinto Ribeiro

Eu driv il cudesch. Dun ün’ögliada als custabs. Eu vez il titel dal prüm chapitel. Ün titel plain forza. Ün pled da tschinch custabs. Eu leg il pled ‘larma’. Eu stübg be plü che importanza cha quist chapitel varà per l’autura. La larma chi cula giò da la fatscha dal protagonist o da la protagonista. Forsa üna larma da la victoria e dal success. Forsa eir üna larma da la perdita. Eu guard intuorn ed observ ils differents tuns verds. La culur da la spranza. L’atmosfera es agreabla. Dadoura as vezza il tramunt dal sulai. Eu driv la fanestra e bad il ventin frais-ch. Meis chavels chi svoulan in tuot las direcziuns. Eu prouv da tils tgnair, ma i nu funcziuna. Nun es neir na uschè important per mai. Tuot ils noschs impissamaints svoulan inavant cul vent. Giosom as vezza üna punt. La punt chi am maina forsa ad ün nouv cumanzamaint. Ad üna nouva vita. Chi’m güda a superar il passà. Chi’m güda forsa a stüder quista sumbriva ch’eu port adüna cun mai. Ingio cha la varguogna as zoppa adüna darcheu. Ma insè per nüglia. Perquai cha la vardà es adüna plü ferma. Eir schi düra ün temp fin ch’ella vain chattada. Lura perche am zoppa in quist büschmaint nair? Perche nu muossa chi ch’eu sun? Perche avair temma?
Eu leg inavant. Sfögl ün pêr paginas. E leg inavant. Frasa per frasa. Uossa es quia l’ultima frasa dal chapitel. «Alle Träume können wahr werden, wenn wir Mut haben, ihnen zu folgen.», leg eu da bass. E precis in quel mumaint dà il tren üna squassada e nus ans rechattain sülla punt.

 Il sot nocturn

Selina M. Müller

L’ultim raz ha fingià dit adieu. El es rivà hoz in daman, ha charezzà mias massellas, laschà glüschir mias marüschlas cotschas, manà ün zich culur sün meis chapè nair ed es lura darcheu svani sco scha nüglia nu füss.
Meis ögls as muaintan, passan sur lingias, sursiglian pleds e s’inchambuorran qualjadas sur ün custab. Ma i van e van, chapitel per chapitel, frasa per frasa, custab per custab, adüna inavant. Il pled passà es svelt invlidà, be alch melodias am restan in memoria. Eir quellas van plan a plan cul vent e las bleras nu tuornaran mai plü.
In ritem monoton ball’il binari cullas roudas dal tren. Ballarins perseverants chi sotan e siglian d’ün cuntin.

 Il prüm inscunter

Nina Camastral

Vista da la viagiatura:
Vairamaing n’haja uossa let avuonda. Daspö duos uras suna be vi dal leger. Id es ün bun cudesch, inschinà til vessa fingià lönch laschà stara. Ma listess legia inavant o guard almain aint pel cudesch. Visavi da mai es nempe ün viagiatur, ün giuven cun ün’ expressiun simpatica. In da quistas situaziuns nu saja mai co agir. Perquai es quist cudesch il salvamaint.

Uossa passa il conductör. Eu met da la vart meis cudesch e tscherch meis bigliet.

Vista dal viagiatur:
Vairamaing n’haja uossa avuonda da star a leger la gazetta, eu tilla n’ha letta per la terza jada. Il plü gugent cumanzessa a discuorrer culla duonna visavi. Ella legia daspö bod ün’ura adüna las istessas duos paginas. L’am para zuond simpatica. Eu tilla pudess dumandar co ch’ella ha nom.

Ma uossa passa il conductör. Eu met dvart mia gazetta e tscherch il bigliet.

Vista da la viagiatura:
Il conductör es passà. Dessa uossa tour darcheu per mans meis cudesch? Eu guard buondriusa aint pel giuven e vez ch’el ria fingià aint per mai. E no cumanzain a discuorrer e discuorrer e discuorrer…

Tuorta da tschiculatta

Arina Carpanetti

Baderlöz e la canera dal tren am turmaintan. Mi’ögliada as drizza our da fanestra. In cuorts intervals as repetan püttas a l’ur dal binari. Cun mincha batterdögl as müda la cuntrada dadour fanestra. Il tren as ferma. Viagiaturs sortan dal tren e nouvs viagiaturs aintran i’l tren. Ün hom chi’s tschainta ün pêr sezs davo mai driva la fanestra per tour cumgià avant cha’l tren parta. In quel mumaint as derasa üna fladada d’ajer frais-ch tras il vagun. Quista sfladada porta cun ella bleras differentas odurs. Odurs cuntschaintas ed incuntschaintas as derasan in meis nas. Ma üna es tuottafat frappanta. Üna savur dutscha. Quella savur m’algorda a mi’infanzia.
Eu ser ils ögls e m’ algord: la dumengia cur chi’s driviva la porta d’chà da nona gniva incunter ün’odur dutscha. Ün’odur cuntschainta, nempe quella da la tuorta da tschiculatta. Üna tuorta da buntà. Baincomal, uossa n’haja cuaida d’alch dutsch.
Il tren parta ed eu tuorn in impissamaints aint il tren. Eu riv ils ögls e vez üna duonna vestida a nair. Ella porta ün chapè chi suoglia üna part da sia fatscha. Ella as tschainta visavi da mai e cumainza a sfögliar in ün cudesch.
Na, i nun es l’odur da la tuorta da tschiculatta da nona, dimpersè il parfüm da la signura chi’s derasa in meis nas.

Furtünada

Ladina G. Ammann

La duonna es ch‘ella sezza illa furtüna. La stanza es tuot verda. Perche nu dà ella ün cuc our da fanestra ? Il sulai tramunta ed il tschêl es be culurs. Cotschen, orandsch e gelg. Id es per gnir not. Ün purtret chod. La duonna es sco ün cuntrast. Chapè nair, büschmaint nair. Che mâ esa cun ella ? Ella gnanca nu vezza il tramunt. Ella legia be in üna revista. Che saraja scrit illa revista ? La duonna svess savess sgüra da quintar daplü istorgias co la revista :
-‘’Perche ch’eu n’ha ignorà il tramunt’’
-‘’Mia tristezza’’
-‘’La suldüm’’
Ningün nu sezza dasper ella, ma ella lascha il vöd tanter ella e la paraid. Forsa ch’ella nun es plü cun seis ami ? O forsa ch’ella ha pers ad inchün chi’d es mort ?
Ningüna temma - la furtüna tilla es süls chalchogns.

Büman a Sent

Alina Andrighetti

Id es la bunura las ses. Il sulai as zoppa amo davo la pizza. Dadour cumün as doda las prümas vuschs dals giuvenils chi chantan avant ils bains dals paurs. Uschè adura sun però in viadi be quels dal s-chalin ot. Ils pitschens cumainzan lur gir ün pa plü tard. La giuventüm nu’s partecipescha plü a quist’üsanza. Els rivan inavo da la sortida pür cur cha quels dal s-chalin ot partan davent da chasa. Minchatant as inscuntra ad ün o a tschel. Tuots sun amo stanguels da la not passada, ma l’ajer frais-ch fa sdruagliar a la brajada. La saira da Silvester daja nempe adüna ün aperitiv sün Plaz a mezzanot. Cur chi vain plü cler as fan eir ils plü giuvens in viadi. In gruppinas chantan ils scolars e las scolaras adüna listess davant las portas. In mincha chantun dal cumün as doda:”E char, e char, dessat il Büman? Eu sun be eu ed amo ün.” Eir “No eschan be in trais”, tuot tenor quatter, tschinch o ses o set, schi’d es ün pêr daplüs. Quels da primara van girond in tröpets plü pitschens. Ils preparands van da cumpagnia da chà a chà ed ils confirmands sun eir tanter dad els. Davo cha’ls uffants han chantà a fin, riva la glieud la porta a dar il bainvgnü. Tuots as dan il man e’s giavüschan ün bun on. “Bun di bun on”! Aint illas cassinas cun ün bindel intuorn culöz mettna il Büman chi survegnan. Plü vegls cha’ls uffants sun e daplü raps chi dan. Divertent esa a chantar davant las portas dals turists. Che, giuvens chi petliajan per raps? Ingio eschna ? Ils preparands e confirmands survegnan illas bleras chasas perfin ün sanin. Minch’on daja ün o tschel chi chamina be plü tort dad üna chasa a tschella. Ma quai fa part da l’üsanza e chi nun ha jent ün’ iva o’n Limoncello?
I batta l’ura sün clucher. Las desch avantmezdi. Tuot ils uffants as fan in viadi vers chasa. Id es apunta admiss dad ir per Büman be fin las desch. Ils blers püschainan pür lura a chasa pervi chi nun han gnü temp la bunura. Ils plü vegls van amo cun lur cumpogns pro inchün a chasa a far marenda e giodair üna pezzetta. Fin a mezdi sun lura propi tuots da retuorn. E’ls blers as mettaran giò per cuotscha ed in els strasunarà amo fin d’saira “E char, e char, dessat il Büman?”

Tip: Guardai eir il rapport dad Isabella Müller davart l’üsanza a Büman a Sent, in schner dal 1992, sün RTR :

Bumaun a Sent - nossaistorgia.ch

Uorschla Natalia Caprez Brülhart

Quella da Jonin chi faiva chatschöl (Fain manü, pagina 12)

Co chi va a finir ed eir oter plü ha illustrà Ladina Ammann in seis comic.

Co ch’eu n’ha imprais a chantar (Fain manü, pagina 18)

Il mattet plain poesia vaiva üna relaziun ambivalainta cun seis bap chi gniva svelt grit, ma d’eira minchatant eir ün lom: Eu pudaiva star dasper bap cur ch’el dschaiva: “Vè meis figl, vè!” Lura vaiva’l buna glüna ed eu das-chaiva perfin metter l’uraglia sül vainter da la guitarra. Mo quai urtaiva be d’inrar, perche bap sunaiva la guitarra eir cur cha las fodas sü pel frunt d’eiran chafuollas, cur ch’el nu dschaiva “vè nan, figl, vè”, cur chi’s staiva taschair; lura nu chantaiva’l neir bricha, el sunaiva be e seis manun crotsch tremblaiva ün païn cun müdar l’accord, casü, pro’l culöz da l’instrumaint.
Üna saira ch’el tadlaiva darcheu cull’uraglia sül vainter. - i nu’s vezzaiva a mamma, i nu’s vezzaiva nöglia, i‘s dudiva be, i nu’s dudiva gnanca plü - til disch seis bap: “Uossa schi chanta, meis figl”. Mo el nun es bun. I nu vain oura gnanca tun. I til serra la gula amo daplü davo’ls pleds da seis bap via vers maisa: “Mo tschütta uossa, quist cheugross.”
La bunura chi van a sgiar sü da munts chanta il bap davant üna peidra fin cha’l serpaischem cumpara. Quai es üna bes-china ourdvart cun ün’udida grondiusa, e sch’inchün chanta bain, mo propcha bain, schi vain ella oura e taidla. Nos tracagnottel s’metta lur’eir el a chantar e chanta fin ch’el s’perda bod via plain spranza cha’l miracul s’muossa e fin cha sar Dumeng s’dumonda schi manca alch a quel uffant.
Las sumbrivas dal Munt Muntèr tendschan fingià sco leuatschas s-chüras aint e giò pellas costas e cun üna larmuna da la vart giò” chanta il mattet: “La not s’approsm’in prescha, già cling’il sain.” E lura, la larmuna vain sütta.
Invenziun o realtà? Cla Biert svessa disch d’avair imprais a chantar precis in quist möd da seis bap.

Selina Müller s’ha laschad’inspirar da quist raquint miss in tuns e chant da pleds e cuntgnü.

Pangronds (Fain manü, pagina 141)

Nicole Pinto Ribeiro e Nina Camastral s’han dedichadas a l’üsanza da Pangronds chi gniva festagiada il di da Sonch Steivan a Scuol, ils 26 da december, e ch’ellas cugnuoschan eir da lur infanzia.
Cla Biert descriv’il cumportamaint dals uffants dürant l’üsanza, integrond detagls chi documenteschan las preparativas aint pel december cur chi’d es gnüda la prüma naiv gronda e’l di stess da Pangronds, cun minuziusità e sensualità à la Biert, illa culissa dal cumün da Scuol e seis contuorns.
Subit cha’l magister piglia la craida e scriv’alch vi da la tabla giran las rollinas d’palperi da banc a banc tanter las mattas. I tiran la büs-cha pels marus da pangrond. « Chasper», scutta Mengia vers tschellas, «Aita ha trat a Chasper! » Tuottas rian suotoura. (…) Aitina es gnüda tuot cotschna ed ha svelt dat man la penna.
Co gnir daspera a sia venerada, s’dumonda Chasper chi ha jent eir el ad Aita. Quant bel chi füss sch’ella perdess alch per gratai, ed el pudess cleger sü, che furtüna chi füss a pudair star aint il banc davo ella e laschar passar sias tarschoulas suravi ils mans, planin planin, e tillas schmachar ! Far imprastar la gomma e star sü ün païn per savurar quell’odur frais-cha dal scussal.
Ad Aita less eir Peider cumbain cha dar pro dessa’l pür l’ultim. El fa da las tuottas per dar in ögl e vaira bravüras, s’pettna perfin sia marüschla a la zoppada avant co ir via sün chant porta. Ma el nu survain gnanc’ ün pangrond quel di, intant cha Chasper ha üna marusa per vart. Ad Aita ed a Mazzina. Eir scha Peider nu para insomma na in imbarraz, imprometta’l in impissamaints: « Quista tilla squintaivat, ingün pangrond, va bain, va fich bain ! ». E…. guardai ils disegns!

Oura pro’ls puozs (Fain manü, pagina 160 ss.)

Ils uffants sun oura pro’ls puozs a perchürar ils vadels per chi nu mütschan sü aint illa prada, perche cun magliar spogna vegnan scuflats, e lura es qua sar Dumeng, il pendrader.
Quia tambas-chna jent e fan eir robas a la zoppada. Chasper ha cigarettas. Nuot ha tut ils zurplins. Ils mats füman. Mo id es nom verer che chi’s bajocca, perche Andrea nu sa nouvas, quel gess a potar schuber net, lura dess quai darcheu var trais dumengias stüva da scoula, sainza giantar! (...) Las mattas sun da tschella vart dal pas-ch, sur la storta da la stradella (...) i tavellan alch chi nu’s sa che, la rumur da l’En maglia tuot quai chi dischan. Be cur cha’l vent volva invia as doda lur riöz. Ellas han badà chi’d es alch sfuschignöz davo’ls trembels. I van oura a verer che chi gira e dan ögl ils ruos-chs. “Beeh! ¨üna rana! Üna rana! Che bes-cha trida, ella vain davo mai, ui ui!” sbraja in tuot in üna jada Flurinda e lura è’la fatta.
I fan fümar il ruos-ch e til brassan sur il fö cun ün entusiassem frenetic ed ün’ögliada be arsaja. Ma cur chi dà ün schlop suord, ningün nu fa pled. Pover ruos-ch! Schmurdüm e cheus bass. Nan da la frus-chaglia schuschura l’En, fraid e sul. E la cuolpa? Nun es ningün.
Cla Biert ha vuglü muossar eir la vart crudela i’l uffant e scriva in quist raquint cunter quella morala chi voul zoppantar quai. E d’alchvarts manzuna’l chi’s tratta eir quia d’ün’istorgia vaira.
Dal rest, quist tema o plüchöntsch tabu ha schoccà ed indegnà a seis temp a diversas lecturas e lecturs. Ed amo adüna cun leger a scoula quist raquint daja pelplü ter discussiuns.

Arina Carpanetti ha fat il comic per quista tematica chi tocca sül viv.

« Verd s-chür »,» Moosgrün »